فصلنامه اخلاق زیستی
پیاپی 19 (بهار 1395)

یکی از مباحث بسیار مهم در اخلاق هنجاری بررسی و تبیین مساله غایت گرایی و وظیفه گرایی است. اندیشمندان بسیاری در غرب و عالم اسلام (تا حدودی) بر روی این مساله متمرکز شده و تحقیقاتی نیز از خود بر جای گذاشته اند. مساله غایت گرایی و وظیفه گرایی از جمله مسائل ارزشمندی است که می تواند سرآغاز انجام پژوهش های کاربردی در آموزه های دین مبین اسلام، بالاخص در حیطه اخلاق گردد. این که گزاره های اخلاقی دین اسلام ناظر بر پیامدگرایی یا تکلیف گرایی است، خود امری بسیار مهم است که می طلبد پژوهش هایی در این زمینه انجام پذیرد. در بسیاری از آموزه های اخلاقی دین اسلام، از جمله آیات قرآن کریم، احادیث معصومین (ع) و حتی کلام بزرگان، صریحا به وظیفه گرایی اشاره شده و در برخی آموزه ها، به پیامدگرایی تصریح شده است. ما در این پژوهش به دنبال بررسی این نکته مهم هستیم که آموزه های اخلاقی دین مبین اسلام، سوگیری ناظر بر غایت دارد یا وظیفه. علاوه بر آن پیگیری این مساله مهم که اسلام در بحث تربیت اخلاقی، غایت را به عنوان تکلیف اصلی در نظر گرفته یا وظیفه را معیار عملکرد تلقی کرده، امری مهم است. جهت نیل به این هدف، با روش اسنادی و تحلیلی به بررسی این موضوع در متون دینی با محوریت قرآن کریم، پرداخته شده است. از جمله نتایج این پژوهش، تفکیک بین دو حوزه از تعالیم اسلامی، یعنی حوزه ارتباط با پروردگار و حوزه ارتباط با جامعه و مردم است که در اولی، آموزه ها ناظر به تکلیف اند و در دومی ناظر به غایت و نتیجه.

امروزه مساله تحقق صلح جهانی از مهم ترین دغدغه های بسیاری از اندیشمندان محسوب می گردد. توجه به اخلاق و اصول مشترک اخلاقی به عنوان راهبردی معرفت شناسانه در حوزه گفتمان سازی صلح جهانی است. منظور از اصول اخلاقی مشترک این است که بپذیریم، حداقل برخی از اصول اخلاقی، از کلیت و ثبات برخوردارند و می توان بر پایه آن اصول، سنگ بنای صلحی پایدار را رقم زد. هانس کونگ، به عنوان الهی دان معاصر، با ایده «اخلاق جهان شمول» در پرتو فطرت و خدامحوری درصدد دستیابی به حداقلی از ارزش ها و اصول اخلاقی مشترک میان انسان هاست، تا در پرتو آن صلح جهانی تامین شود. علامه طباطبایی نیز ثبات و قوام جامعه و ضمانت اجرای قانون را بدون اخلاقی که توسط توحید و ایمان به خدا، ضمانت شده باشد، امکان پذیر نمی داند. در این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی، پس از تبیین دیدگاه دو الهی دان عالم اسلام و مسیحیت، علامه طباطبایی و هانس کونگ، با روی آوردی تطبیقی به تبیین مواضع وفاق این دو دیدگاه می پردازیم.

اصل اثر دوگانه، که پیشینه تاریخی آن به زمان آکوئیناس برمی گردد، یکی از اصول اساسی در فلسفه اخلاق است که در اخلاق کاربردی مورد توجه جدی قرار گرفته است. این اصل، راه و روشی برای حل مشاجرات اخلاقی است که در آن ها یک عمل دو اثر یا بیشتر دارد که یکی از آن ها خوب و دیگری بد است. بر اساس این اصل، فاعل اخلاقی هیچ گاه مجاز نیست عامدانه عمل بدی را برای رسیدن به نتایج خوب انجام دهد، اما گاهی مشروط به شرایطی مجاز است که عمل خوبی را انجام دهد، علی رغم این که می داند این عمل نتایج بدی را نیز به صورت ناخواسته به دنبال خواهد داشت. در تاریخ فلسفه اخلاق صورت بندی های مختلفی از این اصل ارائه گردیده و استدلال های گوناگونی برای آن اقامه شده و نیز اشکالات فراوانی بر آن وارد شده است. کاربردهای این اصل را می توان در اخلاق پزشکی، اخلاق صلح و جنگ و بسیاری دیگر از مسائل اخلاق کاربردی مشاهده نمود. در این مقاله پس از تعریف و ارائه شرایط اعمال این اصل،دلایل موافقان و مخالفان آن، طرح و مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.

حق بر محیط زیست بحث نوپیدایی در ادبیات حقوق بشری و اصطلاحی است برای تبیین حق همگان در بهره برداری از محیط زیست که در آن جامعه بشری و محیط زیست طرف تکلیف هستند که برای دستیابی و شناسایی این حق از روش توصیفی تحلیلی استفاده شد. یافته های تحقیق این است که ظرفیت های موجود در فقه به گونه ای است که بتوان به اثبات حق بر محیط زیست به عنوان حق جمعی پرداخت که هم قابل اقامه و هم قابل مطالبه است؛ به استناد ادله فقهی پذیرش نگاه امانت گونه بهمحیط زیست آثار متعددی از جمله تحقق مسوولیت مشترک در همگان نسبت به محیط زیست می باشد. فقه امامیه در صیانت از محیط زیست از طریق حق انگاری از آموزه های زیادی برخوردار است که در سایه مولفه های معنوی همچون رعایت عدالت و پرورش انسان های متعهد و توحیدمحور و معادباور محقق می گردد. این تحقیق از سال 1391 شروع و در سال 1394 به اتمام رسیده است که مقالات متعددی نیز از آن استخراج و در مجلات و همایش ها چاپ گردیده است، از جمله قرآن و محیط زیست، بررسی پایه اصلی حق بر محیط زیست در فقه امامیه و حقوق و قوانین محیط زیست.

پروژه ژنوم انسان به عنوان بزرگ ترین پروژه علمی تاریخ بشر و متحول کننده ترین عامل تغییر در جهان بینی و ساختار اجتماعی جوامع انسانی شناخته شده است. نتایج این پروژه علمی که به دست یافتن دستور ساخت ژنتیک انسان و دیگر موجودات زیستی (ویروس، باکتری، گیاه و حیوان) شده است، در حوزه های علوم تجربی به ویژه پزشکی تاثیرات شگرف گذاشته است و حوزه های علوم انسانی از جمله حقوق، اخلاق، فلسفه و روانشناسی را تحت تاثیر خود قرار داده است. نظر به اهمیت موضوع در حال حاضر مراکز علمی و پژوهشی متعددی در حوزه های مختلف علوم انسانی در مراکز تحقیقاتی جهان به ویژه در حوزه های حقوق و اخلاق کارگروه های تخصصی برای بررسی تبعات استفاده از تکنولوژی های جدید ژنومیک در جوامع انسانی به وجود آورده اند. متخصصین و دانشمندان حقوق و اخلاق در سطح جهان بر این نکته اجماع فکری دارند که با توجه به قدرت تکنولوژی های ژنتیک و ژنومیک در حوزه تشخیص قبل از تولد، تعیین جنسیت قبل از تولد، تشخیص و درمان بیماری ها قبل از تولد و در طول زندگی، ارتقای جسمی و غیر جسمی در نسل حاضر و نسل های بعدی انسانی، به تاخیرانداختن زمان مرگ افراد، تعیین اطلاعات ژنتیک افراد و خویشاوندان و پیش بینی آینده افراد در حوزه بیماری ها و توانمندی آن ها در حوزه های متفاوت جسمی و غیر جسمی... در آینده نزدیک کلیه بنیان های اخلاقی و حقوقی که در جوامع بشری برای قرن ها حتمی فرض می شده است، مجددا باید مورد ارزیابی قرار گیرند. بنابراین آشنایی دانشجویان و اساتید و پژوهشگران حوزه حقوق و اخلاق به نتایج پروژه ژنوم و کاربردهای تکنولوژی های ژنتیک در جامعه ایران یک نیاز اساسی است.

با گسترش صنعت و تکنولوژی و بهره برداری هر چه بیشتر از طبیعت و ضعف در اجرای برنامه ها و طرح های اکولوژیکی، وظیفه مندی و مسوولیت پذیری انسان بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است. مسوولیت پذیری، عامل پیونددهنده دو مفهوم شهروندی بوم شناختی و هوش اخلاقی است.
در این پژوهش ارتباط شهروندی بوم شناختی و هوش اخلاقی با استفاده از روش پیمایشی مورد بررسی قرار گرفته است. ابزار تحقیق پرسشنامه بوده که با بهره گیری از پژوهش های خارجی طراحی و با استفاده از تحلیل عاملی اکتشافی مولفه های آن مشخص و بومی سازی شده است. جامعه آماری تحقیق، شهروندان بالای 15 سال شهر تبریز در سال 94 هستند که 670 نفر از آنان با استفاده از فرمول کوکران و به شیوه نمونه گیری خوشه ایچندمرحله ای انتخاب شده اند.
یافته های تحقیق نشان می دهد که وضعیت شهروندی بوم شناختی از وضعیت خوبی در بین شهروندان تبریزی برخوردار است. همچنین در میان ابعاد یازده گانه شهروندی بوم شناختی، همه ابعاد از میانگین متوسط به بالایی برخوردار هستند، اما بعد عضویت در انجمن های زیستی دارای کم ترین میانگین بوده است. همچنین نتایج آزمون همبستگی پیرسون نشان می دهد که بین هوش اخلاقی و مولفه های آن با شهروندی بوم شناختی ارتباط مثبت و معنی داری وجود دارد. نتایج آزمون رگرسیون نشان می دهد که از میان ابعاد چهارگانه هوش اخلاقی، دو بعد «مسوولیت پذیری» و «دلسوزی» توانسته اند 25/4 درصد واریانس مربوط به شهروندی بوم شناختی را تببین کنند.
بنابراین هوش اخلاقی به عنوان عاملی است که می تواند در پیش بینی رفتارهایشهروندی بوم شناختی نقش موثری داشته باشد.

با توجه به ظهوررویکرد مثبت نگر به سلامت روانی در سال های اخیر، بهزیستی روانشناختی به عنوان رشد استعدادهای واقعی هر فرد، توجه مجامع علمی را به خود جلب نموده است که در این میان شناسایی عوامل تاثیرگذار بر آن دارای اهمیت اساسی است. با توجه به اهمیت بهزیستی روانشناختی و متغیرهای مرتبط با آن، پژوهش حاضر با هدف تحلیل روابط بین هوش اخلاقی و خودکارآمدی با بهزیستی روانشناختی انجام شد.
روش پژوهش توصیفی همبستگی بود. جامعه آماری پژوهش کلیه فرزندان شهید، جانباز و ایثارگر دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه ارومیه بودند (160 نفر) که با استناد به جدول مورگان و استفاده از روش نمونه گیری تصادفی ساده، 116 نفر به عنوان نمونه انتخاب شدند. ابزارهای پژوهش سه پرسشنامه بودند که روایی و پایایی آن ها بررسی و تایید گردید. جهت تجزیه و تحلیل داده ها نیز از آزمون t، ضریب همبستگی پیرسون، تحلیل رگرسیون چندگانه، تحلیل مسیر و tمستقل استفاده گردید.
یافته ها حاکی از آن بودند که میانگین خودکارآمدی دانشجویان بالاتر از میانگین مورد انتظار قرار داشت (p) و در دو متغیر دیگر تفاوت معنی داری وجود نداشت؛ هر سه متغیر پژوهش، همبستگی مثبت و معنی داری با یکدیگر داشتند (p)؛ هوش اخلاقی و خودکارآمدی به طور مستقیم بر روی بهزیستی روانشناختی تاثیر داشتند (p)؛ هوش اخلاقی علاوه بر تاثیر مستقیم بر بهزیستی روانشناختی، از طریق خودکارآمدی نیز به طور غیر مستقیم بر آن تاثیرگذار بود، میانگین هوش اخلاقی پسران به طور معنی داری بالاتر از دختران قرار داشت (p)؛ در دو متغیر دیگر نیز اختلاف معنی داری بین دو جنس مشاهده نگردید.
بر اساس نتایج پژوهش، هوش اخلاقی و خودکارآمدی تاثیر معناداری بر بهزیستی روانشناختی داشتند. بنابراین مد نظر قراردادن اخلاقیات در دانشگاه و تلاش در جهت ارتقای خودکارآمدی دانشجویان، می تواند زمینه ساز ارتقای بهزیستی روانشناختی آن ها گردد.