مجله عرفانیات در ادب فارسی (ادب و عرفان)
پیاپی 27 (تابستان 1395)

در نگاه نظریه پردازان دانش زبانشناسی (Linguistics) در حیطه جامعه شناختی، پیام زبانی چه دانسته و چه ناخودآگاه حاوی یک سری از اطلاعات شخصی در رابطه با وضعیت اجتماعی، دید اجتماعی، فرهنگ و شرایط روحی و فردی گوینده پیام است؛ در میان نظرات مطرح شده در این باره، تئوری منطق گفتگویی (= مکالمه) میخائیل باختین، جایگاه ویژه ای دارد که می تواند با رویکردی علمی و متکثر، جنبه های گوناگون زبان و «عمل زبانی» را باز نماید؛ در میان میراث کهن ادبیات ایرانی، مثنوی معنوی از جمله متن هایی ست که اگرچه ویژگی های خاص زمان و مکان را در شکل گیری آن می توان دخیل دانست اما به هر روی، گستردگی مفاهیم و پیچیدگی های خاص محتوا و شکل این اثر، آن را به متنی فرازمانی مبدل ساخته که می تواند از مناظر گوناگون، مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد؛ داستان موسی و شبان در مثنوی بنا به ساخت، محتوا و ماهیت خاص خود از جمله سروده های مولاناست که می تواند با تحلیلی مدرن، برمبنای تئوری منطق گفتگویی باختین مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد.

آندره ژید، نویسنده مشهور فرانسه در قرن بیستم، برای خلق مائده های زمینی، بزرگترین اثر خود، از غزلیات حافظ الهام گرفته است. مائده ها برای شرقیان و به خصوص ایرانیان اثری برجسته محسوب می شود؛ زیرا مهم ترین کتابی است که قدرت تاثیر ادبیات فارسی بر ادبیات غرب را نشان می دهد. در مقاله توصیفی – تحلیلی حاضر تلاش می کنیم این تأثیررا نشان دهیم. این پژوهش ابتدا از علاقه ژید به شرق و ادبیات فارسی و شیوه و میزان آشنایی او با غزلیات حافظ، سخن می گوید، سپس به بررسی و مطالعه تطبیقی مضامین مشترک عرفانی غزلیات و ما ئده ها می پردازد. اشارات قرآنی، توجه به عشق الهی وجذبه عرفان حقیقی، طبیعت گرایی، اعتقاد به وحدت وجود، مرگ اندیشی، زیبایی دوستی، عدم وابستگی و دل بستگی، کاربرد واژگان عرفانی مشابه، شناخت خدا از راه دل و مستی معنوی از مضامین عرفانی مشترک اثر ژید و حافظ هستند که در این پژوهش مورد مطالعه قرار گرفته اند.

علم کلام به عنوان یکی از علوم اسلامی، بازتاب گسترده ای در میان صوفیه و آثار صوفیه داشته است. صوفیه به منظور حفظ جایگاه خویش در میان دیگر فرق اسلامی، اثبات موضوع علم خویش، بیان فلسفه احکام و پاسخ گویی به شبهات مخالفان نیازمند علم کلام اند؛ زیرا پاسخ گویی به شبهات مخالفان و پرسش های مربوط به فلسفه و حکمت احکام از وظایف کلام اسلامی و متکلمان است. هجویری در اثر خویش کشف المحجوب از مناظرات و مجادلات کلامی با سایرافراد و گروه های زمان خویش سخن به میان می آورد که در این مناظرات و مجادلات، از روش های علم کلام برای دفاع از عقاید خویش استفاده می کند. علاوه بر آن باب هایی از کتاب به شیوه آغاز کلام متکلمان نامگذاری شده است و نیز بخشهایی از کتاب اختصاص به اثبات اصول و عقاید صوفیان به روش متکلمان دارد. در این مقاله ضمن بیان تعریف جامعی از علم کلام که مباحث مربوط به تصوف را نیز در بر بگیرد به بیان دلایل و اهداف استفاده صوفیه از علم کلام و روش های گوناگون این علم در کشف المحجوب پرداخته می شود.

پس از رحلت نبی مکرم اسلام و گرایش برخی از علمای اهل کتاب به دین مبین اسلام و نیز رواج اسرائیلیات، داستان ها و اسطوره هایی از منابع یهود و یونان باستان وارد تفاسیر مسلمانان و از آنجا وارد کتب ادبی شد که از جمله این اساطیر می توان به اسطوره هاروت و ماروت اشاره کرد.
نگاه قرآن کریم به این اسطوره با نگاه تفاسیر بسیار متفاوت است، از نگاه قرآنی ارسال هاروت و ماروت به زمین برای آموزش سحر به مردم و در امان ماندن از ساحران صورت گرفته است ولی متون تفسیری ارسال این دو فرشته را پاسخی برای اعتراض فرشتگان به آدمیان می دانند.
مولانا در مثنوی معنوی از تمام اجزای این داستان سود جسته است، در ابیات مثنوی، تنوع برداشت از داستان هاروت و ماروت را مشاهده می کنیم و استفاده مولانا از این داستان چه در بیان و چه در برداشت، کاملا تحت تاثیر قصه های موجود است نه قرآن کریم.

ابوسعید ابوالخیر از عارفان مکتب خراسان است که اندیشه های این مکتب با اندیشه های هندی قرابتی فراوان دارد. سپهری نیز از شاعران بنام معاصر است که درباره شعر او، بویژه اندیشه های عرفانی اش سخنانی فراوان گفته شده است. برخی شعر او را دارای مبانی عرفان ایرانی اسلامی، برخی دارای مبانی عرفان هندی و شرقی و برخی تهی از عرفان دانسته اند.
گزینش واژگان مدخلی است بر طرز تفکر شاعران لذا پژوهنده یکی از راه های شناخت عرفان سپهری را گزینش اصطلاحات و مفاهیم عرفانی در سروده های وی می داند، این قلم برای روشن کردن چیستی و چگونگی عرفان سپهری، از میان مفاهیم و اصطلاحاتی فراوان که در شعر او نهفته است، اصطلاح «فنا» را که به قرابت آن با نیروانا در عرفان هندی اشاره کرده اند، برگزیده و می کوشد مفهوم آن را در مقایسه با کاربرد همین اصطلاح نزد ابوسعید ابوالخیر یکی از بزرگترین عارفان اسلامی مقایسه کند و ضمن بیان همانندی ها و تفاوت های این اصطلاح در سروده های سپهری و گفتار ابوسعید، سرچشمه عرفان سپهری را بنمایاند.

ناصرخسرو - قصیده سرای نامدار قرن پنجم - شاعری شیعی مذهب، دوستدار اهل بیت(ع) و معتقد به مبارزه با دشمنان آل رسول(ص) و جهل و ستم و تزویر است. این شاعر برجسته یادآور سید حمیری - شاعر شیعی و متعهد قرن دوم- در ادبیات عرب است. از آنجا که این دو شاعر ایرانی و عرب، شعر را نه هدف بلکه وسیله ای برای بیان اعتقادات خود می دانند و به سرودن اشعار اعتراضی و اعتقادی شهرت دارند، بر اساس سروده هایشان می توان سیمای انسان کامل را از نگاه آنان به تصویر کشید.
در شعر ناصرخسرو، صفات انسان کامل در محورهایی چون خردورزی و تفکر، آگاهی بخشی، پایبندی و توجه به علم دین و... تبیین می گردد. در شعر سید حمیری انسان کامل در سیمای حضرت علی(ع) تجلی می یابد و در محورهایی چون داشتن کرامات و امتیازات منحصر به فرد، سبقت در ایمان و توحید و عمل به فرائض دینی، تایید از ناحیه پروردگار، داشتن علم الهی، معرفت دین، شجاعت مثال زدنی و داشتن فهم و درکی بی نظیر از قرآن معرفی می گردد.

اصولا هر هنرمند بخشی از حافظه قومی مردم روزگار خود را منعکس می کند؛ این حافظه جمعی متشکل از همه فراز و نشیب های تاریخی، روحی و اعتقادی یک ملت است و به تعبیری زنجیره ناکامی ها، کامیابی ها، عشق ها، حسرت ها آرزوها، دردها، و خلاصه، تمامی تکانه های روحی یک ملت، در بستر تحولات تاریخی واجتماعی زمان می باشد مثلا: فردوسی، مظهر حافظه قومی ایرانی در برهه تاریخی پیش از اسلام و حافظ، مظهر حافظه جمعی ایران در دوره اسلامی است. یعنی شعر این دو شخصیت بزرگ، انبوهی از تجلیات بیرونی و درونی روان ملت ایران را در بطن خویش آینگی کرده است، پس این دو شاعر گرانقدر، از جامعیت فرهنگی برخوردارند. حافظ غزل خیزابی و عارفانه مولانا را با غزل جویباری و عاشقانه سعدی، در هم آمیخته، چاشنی طنز را در آن ریخته و سرانجام غزل رندانه خویش را بر بلندای ادبیات غنایی ایران و جهان خوش نشانده است.

بررسی روستا و روستائیان از زوایای مختلف ادبی، فرهنگی و دینی در آثار مولانا از اهمیت بسزایی برخوردار است و نگرش ها و بینش های گذشتگان را نسبت به روستائی و زندگی روستائیان به طور عام و کودکان روستایی به طور خاص به نمایش می گذارد. مولوی در بلخ به دنیا آمده، بلخ در زمان وی یکی از باشکوه ترین شهرهای بزرگ به حساب می آمده است. برای همین در مثنوی، فیه ما فیه و غزلیات، شهرگرایی را ستایش و روستانشینی را نکوهش می کند. در قصیده ای در دیوان کبیر، نفس اماره را به کودکی روستائی مانند کرده است:روستائی بچه ای هست درون بازار دغلی، لاف زنی، سخره کنی بس عیار
که از او محتسب و مهتر بازار به درد؛ در فغان اند از او، از فقعی تا عطار
سوال اصلی این پژوهش بررسی جلوه های کودکان روستایی در اندیشه مولانا است که با استفاده از روش تحقیق کیفی و تحلیل محتوا انجام شده است. در این مقاله، ضمن بررسی نگاه مولانا در این باب، خواهیم کوشید دلایل چنین نگرشی را، به بررسی بنشینیم. یافته های تحقیق نشان می دهد که یکی از جنبه های تکامل افکار مولوی، سمت گیری اندیشه وی به سوی شهر است. از دیدگاه وی زندگی در روستا مورد پسند نیست و از روستائیان که جامعه را به لغزش و گمراهی دچار می کنند، سخت بیزار است و از آنان می گریزد. از نگاه او این کودک روستائی موجب فتنه و شر در شهر است و همه اقشار جامعه شهری را به ستوه آورده است. این نمودار بدبینی انبوه این عارف از روستا و روستازادگان است.