مجله عرفانیات در ادب فارسی (ادب و عرفان)
پیاپی 30 (بهار 1396)

امیرخسرو دهلوی مشهور به «سعدی هند»، از شاعران و عارفان فارسی زبان دهلی است که از دو جنبه ادبی و عرفانی شایسته بررسی و تحقیق است. به مکتب عشق در عرفان اسلامی و ایرانی می پیوندد و در اشعار و نوشته های خود با هنرمندی به مبانی فکری عرفانی می پردازد. یکی از محوری ترین مبانی فکری او اعتقاد به ولایت و جایگاه انسان کامل در هستی شناسی و انسان شناسی اوست، در این مقاله نقش مقام چنین انسانی در اشعار او بررسی و ویژگی های آن بیان می گردد. بی تردید در منظومه های او نیز شخصیت های داستانی، با توجه به ویژگی های انسان کامل تصویرسازی می شوند و نقش هایی در حوزه چنین کارکردی را ایفا می نمایند. انسان کامل در شخصیت های الهی مانند پیامبر اکرم(ص) و اسطوره ای چون اسکندر بروز می کند.

فلسفه آفرینش انسان و جهان، یکی از اساسی ترین مسائلی است که بشر همواره در پی کشف و شناخت آن بوده است. مکاتب مختلف کلامی، فلسفی و عرفانی پاسخ های مختلف و متعددی برای این مساله مهم مطرح کرده اند. در قرآن، هدف خداوند از خلقت جهان و آسمان ها و زمین، انسان است و مقصود از انسان، انسان کاملی است که به مقام عبودیت حقیقی رسیده باشد. هدف خداوند از آفرینش انسان و جهان، شناخت ذات بی همتای خود اوست. در متون مختلف عرفان و تصوف به طور مکرر به موضوع عشق خداوند به انسان و عشق انسان به خداوند پرداخته شده است. اثر کم نظیر کشف الاسرار و عده الابرار میبدی نیز از این لطیفه نهانی خالی نیست و با کندوکاو در تفسیر عرفانی آن از آیات قرآن مشخص می شود که میبدی همچون بسیاری از عارفان، عشق خداوند به انسان را منشا آفرینش دانسته است. در این پژوهش سعی شده است با نگاهی تحلیلی، به بررسی دیدگاه میبدی درباره مسئله عشق و ارتباط آن با فلسفه آفرینش انسان پرداخته شود.

توکل یکی از مفاهیم مهم قرآنی و اسلامی است و در بین اهل عرفان و تصوف یکی از منازل سالکین و از عالی ترین مقامات مقربین محسوب می شود. توکل از یکسو با اعتقادات انسان مسلمان در مبحث توحید مرتبط است و از سویی دیگر با جنبه عملی زندگی او پیوند دارد .این مسئله باعث دشواری و پیچیدگی مفهوم توکل گردیده است. بزرگان صوفیه درباره توکل و واسپاری امور زندگانی مادی و معنوی خود به خداوند دیدگاه های متعدد و متنوعی ابراز نموده اند و با توجه به گستردگی مفهوم توکل، مراتب و درجاتی برای آن به نسبت عوام، خاصان و خاص الخواص قائل شده اند. در این پژوهش ضمن به دست دادن تعریف قرآنی توکل ، برداشت های صوفیه از این مفهوم و درجات آن، در هشت اثر از مهمترین متون تعلیمی صوفیه شامل: «اللمع فی التصوف»،«التعرف لمذهب التصوف»،«منازل السائرین»، «رساله قشیریه»،« احیاءالعلوم » ،«کشف المحجوب»،«مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه» و« انسان الکامل » بررسی و مقایسه گردیده است.

برای ورود سالک طریق حق به سیر و سلوک معنوی مراتبی را برشمرده اند که «طلب» اولین مرتبه آن است. طلب میلی باطنی و انگیزه ای درونی است که روح انسان را از نیازهای مادی دور کرده و به مراحل بعدی سیر و سلوک یعنی عشق، معرفت، استغنا، حیرت، توحید و در نهایت فناء فی الله می کشاند. گرچه در مورد «طلب» ضمن شرح و توضیح اصطلاحات عرفانی برخی از کتب صوفیه و فرهنگ ها، مطالبی به صورت پراکنده ذکر شده، اما در این منابع به عوامل و انگیزه های ایجاد طلب، یعنی همان پله آغازین وادی سیر و سلوک اشاره ای نگردیده است. لذا در این مقاله سعی شده تا به شیوه توصیفی– تحلیلی درباره علل ایجاد طلب و شرایط گذر از آن، با توجه به آثار شاعران و عارفان برجسته از ابتدا تا پایان قرن هشتم هجری بحث شود و خصوصیات، انگیزه ها و ویژگی های مرتبه طلب، تحت دو عنوان کلی علل و شرایط مورد بررسی و تامل قرار گیرد. نتیجه این بررسی ضمن این سکه نشان دهنده جایگاه و اهمیت طلب در سیر و سلوک حق می باشد، بیانگر این مطلب است که طی مرحله طلب، ریشه در علل و شرایط گوناگونی دارد که از آن جمله می توان به سوز و درد درون، کشش و جذبه مطلوب، توفیق الهی، سختی کشیدن، زدودن زنگار تعلقات، لزوم داشتن پیر و در نهایت کمک خواستن از مردان خدا و اولیای دین اشاره کرد.

زبان شعر از شبکه پیچیده زبانی- بیانی سود می برد تا خیال انگیزی بیشتری ایجاد کند. واسازی یکی از این عناصری است که در ذات فرهنگ و زبان جاری است. تصوف و عرفان یکی از نمودهای فرهنگی به حساب می آیند که به نوعی بر پایه واسازی و تقابل شکل گرفته اند. تصوف شعری خاقانی مشحون از اصطلاحات و تعبیرات عرفانی است که ماهیت و اسازی دارند چنان که خوف با رجا و شک با یقین و... مقابل می نشیند و خاقانی با استفاده از تمام ظرفیت های دینی - عرفانی عرصه فراخی برای شعر فراهم کرده تا هنرش را نمایان کند. تصوف به عنوان یکی از بن مایه های دیوان خاقانی است که جنبه واسازی در تعبیرات عرفانی آن در این مقاله بررسی شده است.

بحث ازذات حق از موضوعات مهم عرفانی و یکی از رازهای اندیشه بشر در طول تاریخ بوده است. ذات حق که حقیقه الحقایق است، غیب الغیوب و فاقد هرگونه تجلی و ظهور، حتی تجلی غیبی است و حقیقتی است مبرا از نام و نشان و وجودی است مطلق که حتی اطلاق وجود نیز بر آن از باب تفهیم است.هویت ذات حقیقتی است که در سراپرده های نوری و حجاب های ظلمانیدر بطون و غیب مانده است و از هرگونه صفت و اسم و تعینی مبری است. چنین هویت غیب الغیوبی از آمال و آرزوهای عارفان بسیار دور است و همواره قدم های سالکان در پس سراپرده های جلال او لغزیده اند و قلوبشان از ساحت قدس او محجوب مانده است.آنچه دراین پژوهش موضوع سخن قرار گرفته و به عنوان هدف اصلی مورد توجه است، و با روش توصیفی بدان پرداخته می شود، بیان کیفیت ذات حق ازدیدگاه شبستری سراینده گلشن راز می باشد

«نماد» اصطلاحی مشترک در عرصه دانش های گوناگون است؛ اما از منظر علوم بلاغی کلمه، عبارت و یا جمله ای است که علاوه بر معنی ظاهری، طیف معنایی گسترده ای را به خواننده القا کند. نمادپردازی از دیرباز در شعر عرفانی وجود داشته است و البته جریان های اجتماعی و سیاسی بر آن تاثیر مستقیم دارند؛ بنابراین در شعر معاصر هم از جایگاه پراهمیتی برخوردار است.
پژوهشگران عرصه ادبیات انواع مختلفی برای نماد ذکر کرده اند که در این پژوهش به یکی از مهم ترین گروه نمادها یعنی نمادهای عرفانی و مذهبی(در حوزه شعر پایداری) و تاثیرات آن بر شعر این حوزه اعم از ایجاز در شعر، ابهام آفرینی، غنای هنری و ادبی، فعال سازی ذهن، القای روحیه صبر و امید و... پرداخته شده و دریچه ای تازه برای فهم این اشعار گشوده شده است.

یکی از اصطلاحات کلیدی و محوری در عرفان اسلامی واژه «انسان کامل» است که به مهمترین موضوع عرفان تبدیل شد و هر عارفی بر مبنای مشرب خویش به آن پرداخته است بخصوص شارحان و عرفایی که در مکتب ابن عربی تنفس نمودند. از جمله آنها عارف بزرگ ابن فناری است که با شرح آثار قونوی و برخی از کلماتو آثار ابن عربی قدم راسخ در تبیین این اصطلاح برداشته است و به تمام جلوه های این مقام منیع چون؛ معنای انسان کامل، اولین مخلوق بودنش و اینکه بقای عالم به وجود انسان کامل وابسته است و همچنین مصادیق انسان کامل از جمله موضوعاتی است که در کتاب مصباح الانس به آنها پرداخته است.