نشریه اسناد بهارستان
پیاپی 8 (بهار و تابستان 1395)

پس از استعفای رضاشاه و به تبع آن ایجاد اختلال در امنیتی که قدرت وی متضمن آن بود و وضعیت نابسامان معیشت مردم، آغاز مجلس سیزدهم که انتخابات آن قبل از استعفای پهلوی اول آغاز شده بود، با خروج وی از کشور موجی از انتقادات را به همراه داشت. ابطال انتخابات نیز از سوی فروغی مورد مخالفت قرار گرفت. یکی از مهم‏ترین اقدامات دولت فروغی، انعقاد پیمان سه جانبه شوروی، انگلستان و ایران بود که لایحه آن در 30 آذر در مجلس مطرح گردید. فروغی در 8 اسفند 1320 و در حالی که دو سال از آغاز جنگ جهانی می گذشت، استعفا داد و سهیلی کابینه خود را در 18 اسفند به مجلس معرفی کرد و با 104 رای اعتماد روی کار آمد. ولی علی‏رغم انتظاری که در آغاز از دولت سهیلی وجود داشت، او نیز درگیر مشکلاتی شد که چاره ای در قبال آن ها نداشت. بعد از استعفای سهیلی، در یک جلسه خصوصی مجلس، قوام به عنوان نخست‏وزیر انتخاب گردید و بعدا به شاه معرفی شد. شاه نیز تمایل چندانی به قوام نداشت. قوام در چهارم بهمن 1321 استیضاح شد و در 24 بهمن استعفا داد. نمایندگان علی‏رغم تمایل شاه نسبت به ساعد، علی سهیلی را با 89 رای از 99 رای انتخاب کردند. علی سهیلی در شرایطی روی کار آمد که 6 ماه پیش از آن، از نخست‏وزیری استعفا داده بود و اکنون شرایط از قبل سخت‏تر شده و مسلما برای او شانس موفقیت چندانی وجود نداشت. علی‏رغم استقبال و رای اعتماد به دولت سهیلی، دیری نپایید که روابط او با مجلس برهم خورد و انتقادات وکلا بالا گرفت. مجلس سیزدهم در اول آذر 1322 پایان یافت.

آموزش در دنیای امروز، همواره نقش یک رسانه فرهنگی اجتماعی را ایفا کرده که مهمترین سرمایه های هر جامعه ای یعنی اذهان و اندیشه جوانان و نوجوانان را تربیت و جهت دهی می کند. مجلس شورای ملی در دهه چهل، نقش مهمی در تصویب لوایح و طرح های مربوط به آموزش جدید داشته است. مسئله اصلی نوشتار حاضر، بررسی نقش مجلس بیست و یکم در مصوبات آموزشی بر مبنای الگوی روش شناسی تحلیل روایت است و با این سوال به پیش میرود که نمایندگان در تصویب مصوبات آموزشی از چه الگوهایی در مناسبات قدرت دانش تبعیت میکردند؟ تفسیر اولیه با این پیش فرض، همراه است که مصوبات مجلس مذکور با محوریت دو سنخ قوانین اجرایی و قوانین تحول در محتوای کتب آموزشی صورت میگرفت و به مثابه کنش رسمی نهاد مجلس در تحولات آموزشی و جهت بخشی به آنان انجام می شد. هدف این مقاله، تحلیل روایت قوانین آموزشی مجلس بیست و یکم شامل تاسیس شورای مرکزی دانشگاه ها، تصویب لایحه تاسیس دانشگاه پهلوی، قانون تشکیل و اختیارات هیئت امنای دانشگاه تهران، قانون اساس نامه دانش سرای عالی (تربیت معلم و تحقیقات تربیتی)، قانون تاسیس شورای عالی فرهنگ و هنر، تصویب قانون کتاب های درسی و اساس نامه سازمان کتاب های درسی ایران، اعزام دانشجو جهت تحصیل در امور حسابداری به کشور انگلستان، تمدید مدت تحصیل دانشجویان رتبه اول که به خارج اعزام شده اند، و انتخاب کمیسیون خاص به منظور بررسی وضع آموزش و پرورش جوانان کشور است.
دستاورد نوشتار حاضر، نشان می دهد که تصویب چندمرحلهای قوانین از سوی مجلس شورای ملی، مجلس سنا و توشیح شخص محمدرضاشاه، به معنای توسعه رویکردهای آموزشی فرهنگی از سوی کانون قدرت با هدف اعمال تحولات مدرن در سطوح مختلف آموزشی و عمومیت بخشیدن به آموزش در راستای ایجاد دگرگونی در زیرساخت های اجتماعی و فرهنگی جامعه به مثابه یک رسانه عمومی و آگاهیبخش و تامین کننده بخشی از رویکرد قدرت سیاسی به مدرنیزاسیون بوده است.

اگرچه مجلس شورای ملی در روی کار آمدن دولت ها در دهه بیست، نقش موثری داشت اما مجلس تحت تاثیر فضای سیاسی پرتنش و آشفته جنگ دوم جهانی و جنگ سرد، مجبور به پیروی از سیاست های کشورهای اشغالگر بود. درواقع نمایندگان مجلس شورای ملی به گروه های طرفدار انگلیس، آمریکا و شوروی تقسیم می شدند و دولت هایی که روی کار می آمدند، می بایست هم زمان این گروه ها را نیز راضی نگه می داشتند و چون کار دشواری بود، دولت ها مجبور به کناره گیری می شدند. دولت ابراهیم حکیمی از جمله دولت هایی بود که توسط مجلس چهاردهم و پانزدهم چندین بار روی کار آمد و همواره از یک سو مورد مخالفت دولت شوروی و از سوی دیگر مورد حمایت اندک دولت انگلیس و آمریکا قرار می گرفت و بالطبع اکثریت مجلس حمایت سستی از دولت حکیمی داشتند.
این پژوهش بر آن است تا زمینه های روی کار آمدن و نیز سقوط دولت حکیمی را با توجه به فضای سیاسی حاکم بر مجلس شورای ملی بررسی کند.

از رجال مبرز دوره قاجاریه و پهلوی، نصرت الدوله فیروز بود. نصرت الدوله در دوره های مجلس چهارم و پنجم شورای ملی، نماینده کرمانشاه بود. اعتراضاتی به نحوه برگزاری انتخابات مجلس پنجم در کرمانشاه صورت گرفت اما به اعتراضات توجهی نشد و انجمن نظارت بر انتخابات، صحت آن را تایید کرد. با توجه به مدارک، انتخاب نصرت الدوله با تطمیع و حمایت سردارسپه انجام گرفت. نصرت الدوله از سوی اعتدالیون کاندیدای انتخابات مجلس پنجم بود. با وجود اینکه خود در آن دوره، حاکم فارس بود اما به دلیل داشتن نفوذ در منطقه کرمانشاه با توجه به اینکه پدرش فرمانفرما حاکم کرمانشاه بود و با حمایت سردارسپه، انتخاب او مسجل شد. نصرت الدوله در مجلس نیز از موافقان دولت سردارسپه بود و از لوایح ارسالی از سوی دولت حمایت میکرد.
در این پژوهش به شیوه توصیفی تحلیلی ضمن بررسی سیر انتخابات مجلس پنجم شورای ملی، چگونگی انتخابات در کرمانشاه و انتخاب نصرت الدوله از کرمانشاه و عملکرد نصرت الدوله در مجلس پنجم بررسی شده است. یافته پژوهش نشان داده است که حضور نصرت الدوله در مجلس پنجم با ایفای نقش حامی دولت در مجلس، باعث نزدیکی او به دولت سردارسپه شد و یکی از رجال مبرز دوره پهلوی به شمار آمد.

انتخابات دوره بیست و یکم مجلس شورای ملی، یکی از مهم ترین انتخابات مجالس شورای ملی از حیث واکنش عالمان دینی به خصوص مراجع تقلید وقت به شمار می رود. این واکنش از دو منظر قابل تامل به نظر می رسد؛ نخست اینکه زنان، نخستین بار علی رغم مخالفت علما در این انتخابات شرکت جسته و حتی به نمایندگی مجلس انتخاب شدند؛ دوم اینکه این انتخابات از سوی مراجع تقلید و علمای برجسته مهاجر به تهران، به عنوان یک روش مبارزه مدنی منفی، تحریم گردید. به نظر می رسد، این واکنش را باید در بستر نهضت یک ساله روحانیت و به ویژه از خلال مهاجرت علمای برجسته شهرستان ها به تهران در اعتراض به دستگیری و حبس آیت الله خمینی به عنوان رهبری نهضت مورد بازکاوی قرار داد. کما اینکه در خلال این نهضت، مخالفت با شرکت زنان در انتخابات نیز به عنوان یکی از مطالبات اصلی رهبران نهضت مطرح بود.
سوال اصلی مقاله، این است که آیا مخالفت با شرکت زنان در انتخابات، تاثیری در تحریم انتخابات داشت؟ این مقاله از نوع پژوهش توصیفی تحلیلی و به روش کتابخانه ای اسنادی، حاکی است که تکاپوهای دراز مدت زنان به خصوص در دهه 13401330، برای شرکت در انتخابات به علت مخالفت مرجعیت وقت ره به جایی نبرد. تا اینکه هیئت حاکمه با حمایت از این مطالبه، موضوع شرکت زنان در انتخابات را در قالب اصلاحات اصول شش گانه انقلاب سفید، به رفراندوم گذاشت و نهایتا در اولین انتخابات مجلس (دوره 21) آن را اجرایی کرد. بررسی اعلامیه های صادره از سوی مراجع و مجتهدان، حاکی است، تحریم انتخابات به دلیل قانون شکنی های هیئت حاکمه، از آن جمله شرکت زنان در انتخابات انجام گردید.

در دنیای امروز، جایگاه مجالس در ساختار قدرت سیاسی کشورها، بسیار حائز اهمیت است؛ از این رو، درک و فهم ساختار قدرت و چگونگی چینش مولفه های قدرت در یک نظام سیاسی، مستلزم شناخت زمینه های تاریخی مجلس، و ساختار و دامنه مداخله آن در فرایند سیاست گذاری است. گواه تاریخی بر اهمیت نقش پارلمان در تحولات ملی و فراملی، ظهور فرد دیکتاتوری مانند آدولف هیتلر از بستر نظام پارلمانی آلمان است. میزان تاثیرگذاری و نقش آفرینی نهادی چون مجلس در گرو تعامل دو عامل مهم ساختار و کنشگر می باشد؛ به عبارتی دیگر، شکل و ماهیت مجلس از حیث تشریفاتی و یا قوی و موثر بودن، برآیند و نتیجه تعامل این دو عامل مهم و اساسی است.
در این نوشتار تلاش شده است ضمن معرفی اجمالی تاریخ مجالس دو کشور، به بررسی جایگاه و نقش کنونی این دو نهاد مهم در ساختار قدرت پرداخته شود. با توجه به تمرکز اصلی گزارش بر معرفی پارلمان آلمان، از این رو کانون ثقل پژوهش به نظام پارلمانی آلمان و جایگاه آن معطوف گردیده است. در پایان نیز به تفاوت ها و تشابهات مجالس دو کشور اشاره شده است.

ابراهیم پردلی نماینده سیستان زابل در دوره های 19 و 20 مجلس شورای ملی بود. هدف این مقاله تبیین نقش ابراهیم پردلی به عنوان تنها نماینده منطقه یادشده در حمایت از روستاییان و کشاورزان در دوره 19 مجلس شورای ملی است. روش مطالعه، کتابخانه ای و با تکیه بر مشروح مذاکرات دوره 19 مجلس شورای ملی است. به منظور دستیابی به هدف تحقیق از چهار دسته شاخص استفاده گردیده است؛ نخست، میزان حضور وی در جلسات علنی مجلس؛ دوم، کمیت و کیفیت پرسشهای پردلی از دولت؛ سوم، نطقهای قبل و پس از دستور، و چهارم اظهارات وی در زمینه طرحها و لوایح مطرح شده در صحن علنی مجلس. نتایج مطالعه نشان میدهد که وی در 26 درصد از جلسات دوره مورد مطالعه غایب بوده است. هم چنین وی با 17 پرسش در میان نمایندگان دوره 19 که غالب این پرسش ها نیز معطوف به کشاورزان و روستاییان میباشد، در رتبه سوم قرار میگیرد. وی در سوالات خود همواره پرده از مفاسد مختلف صورت گرفته برمیدارد. علاوه بر این، پردلی در 10 جلسه مبادرت به نطق قبل از دستور میکند که در هشت مورد، حقوق موکلین روستایی خود را مورد توجه قرار میدهد. پردلی در دو نطق قبل از دستور با تعریف و تمجید از اقدامات حاکمیت سعی می کند که نشان دهد، هیچ مشکلی با رژیم ندارد. از منظر اظهار نظر نسبت به طرحها و لوایح کشاورزی و روستایی هیچ اظهار نظری از سوی پردلی یافت نشد.