مجله تعامل انسان و اطلاعات
سال یکم شماره 3 (پاییز 1393)

طبیعت عمده مطالعات تعامل انسان و اطلاعات مبنایی کارکردگرایانه و عملی دارد که می تواند منشعب از نظریات جامعه مدرن و پسامدرن باشد. با توجه به آثار دریافتی و مطالعاتی که اخیرا در برخی مجلات داخلی منتشر شده است می توان علاقه مندی پژوهشگران ایرانی برای به کارگیری رویکردها و دیدگاه های پست مدرن را هم در این حیطه مشاهده کرد. در این راستا ما شاهد گسترش و تکثر روش های پژوهش در مطالعات مرتبط در حوزه تعامل انسان با اطلاعات هستیم بطوریکه دامنه روش های بررسی وجوه تعاملات انسان با هر آنچه می توان آن را اطلاعات نامید، از روش های صرف کمی به روش های کیفی و آمیخته تسری پیداکرده است. این گستردگی روش شناسانه، متاثر از تنوع جهان بینی های پژوهشگران، باعث شده تا همزمان با فزایندگی تولید مقالات، شاهد تنوع روش های بکار گرفته شده در مطالعات دریافتی هم باشیم. به نظر می رسد توجه به اصول متنوع روش شناسی غرب و توجه تقریبا نوظهور پژوهشگران کتابدار به مباحث جامعه شناسی، مبانی روان شناسی شناختی و همچنین جامعه شناسی علم در این فرایند بی تاثیر نبوده باشد.

تعامل انسان و اطلاعات، چه به لحاظ کاربرد در زندگی روزمره و چه از منظر جهت گیری پژوهش ها، وابسته به پیش فرض هایی است که درباره چیستی اطلاعات پذیرفته می شوند. این پیش فرض ها گاه آنچنان بداهت می یابند که برای تحقیق درباره پدیده های جدید اجتماعی، بازگشت به تعاریف و تلقیات اولیه انسان درباره اطلاعات ضرورت می یابد. کالاسازی اطلاعات و تعریف آن به عنوان چیزی عینی، امروزه جزو پیش فرض های بدیهی است. مقاله حاضر تلاش دارد تا با استفاده از «نظریه انتقادی»، پیش فرض های یاد شده در تعریف اطلاعات را نقد کند و دسته بندی جدیدی از تعاریف موجود درباره اطلاعات به دست دهد.
روش مقاله حاضر، سندی و رویکرد آن تحلیل مفهومی است. برای باز کردن یک مفهوم یا ارائه تحلیل های بدیل درباره آن، با استفاده از روش سندی مستندات اصلی که پایه استدلال هستند جمع آوری می گردند و با تکیه بر آن ها، مفاهیم موجود تحلیل و نقد، و مفاهیم جدید بسط داده می شوند.
بررسی تعاریف اطلاعات با عینک نظری «نظریه انتقادی» نشان می دهد که آن دسته از تعاریفی که پیش فرض آن ها از اطلاعات، عینی بودن آن است، به کالاسازی اطلاعات و انحصار آن منتهی می شوند که مقدمه ای است برای برتری دادن به فرد در برابر جمع و مزیت قائل شدن به تسلط در برابر مشارکت. بنابراین همه تعاریفی که چنین پیش فرضی دارند (تعاریف نشانه شناختی عین باور و تعاریف شناختی) اسارت آور تلقی می گردند و همه تعاریفی که اطلاعات را امری ذهنی و زبانی می دانند (تعاریف نشانه شناختی ذهن باور و تعاریف گفتمانی) رهایی بخش دانسته می شوند.
تعاریفی از اطلاعات که به کالاسازی آن منتهی می شوند، به تحقیقاتی درباره اطلاعات می انجامند که به محتوای تعامل اطلاعاتی می پردازند و نتایج آن تحقیقات عموما آمادگی لازم برای به کارگیری جهت کنترل اجتماعی را دارند. در عوض، تعاریفی از اطلاعات که در برابر کالایی سازی آن مقاوم هستند، منجر به تحقیقاتی می شوند که به ساختار تعامل اطلاعاتی می پردازند و تمام ساختارهای ایجادکننده تعاملات اطلاعاتی ناسالم را بررسی و نقد می کنند.

هدف این مقاله تمرکز بر دو مفهوم اصلی در حوزه رفتار اطلاعاتی، یکی کلمه «اطلاعات» به عنوان کوچک ترین و در عین حال اساسی ترین مفهوم در موضوع رفتار اطلاعاتی و دیگری خود مفهوم «رفتار اطلاعاتی» است. یافته های این مطالعه نشان می دهد که ظهور کلمه «اطلاعات» به قرن 14 میلادی و آثار چاوسر باز می گردد. پیشینه همچنین نشان می دهد که درباره معنای واقعی این مفهوم توافق نظر وجود ندارد و هر مولف و اندیشمندی این واژه را آن گونه که می خواهد یا درک می کند، تفسیر نموده است. در نتیجه، تا کنون 29 معنا و برداشت مختلف از این واژه و مفهوم پیشنهاد شده است. به نظر می رسد که مشکل موجود ناشی از کاربرد چندگانه این واژه در رشته ها و حوزه های مختلف است. به علاوه، در مورد ماهیت، معنا، و منشا واژه ی کلی «رفتار اطلاعاتی» نیز توافق وجود ندارد. اندیشمندان تفسیرهای خود را درباره این مفهوم بر اساس درک شخصی خود دارند.
روش پژوهش مرور پیشینه و بررسی متون است.
یافته های این مطالعه نشان می دهد که ظهور کلمه «اطلاعات» به قرن 14 میلادی و آثار چاوسر باز می گردد. پیشینه همچنین نشان می دهد که درباره معنای واقعی این مفهوم توافق نظر وجود ندارد و هر مولف و اندیشمندی این واژه را آن گونه که می خواهد یا درک می کند، تفسیر نموده است. در نتیجه، تا کنون 29 معنا و برداشت مختلف از این واژه و مفهوم پیشنهاد شده است. به نظر می رسد که مشکل موجود ناشی از کاربرد چندگانه این واژه در رشته ها و حوزه های مختلف است. به علاوه، در مورد ماهیت، معنا، و منشا «رفتار اطلاعاتی» نیز توافق وجود ندارد.
نتایج این مقاله تاکیدی است بر اهمیت رفتار اطلاعاتی به عنوان یک قابلیت غریزی، اجتماعی- شناختی. در این مقاله نشان داده شد که ما در آغاز مسیری هستیم که به درک ماهیت پیچیده ی رفتار اطلاعاتی از جمله منشا، تکامل، و توسعه آن خواهد انجامید.

این مقاله رفتار فرمول بندی مجدد عبارت جستجوی کاربران را با توجه به سبک های شناختی کلی نگر و جزئی نگر، وظیفه جستجو و میزان تجربه در محیط وب بررسی می کند.
این پژوهش از نوع کاربردی است و به روش پیمایشی و با ابزار مشاهده اجرا شده است. تعداد 321 عبارت جستجو از 44 آزمودنی تحلیل شد. ابزارهای گردآوری داده ها آزمون سبک شناختی رایدینگ، پرسشنامه تجربه وب و وظایف جستجو بودند.
نتایج نشان داد افراد جزئی نگر از تعداد عبارت جستجوی بیشتر و طولانی تری نسبت به کلی نگرها و افراد باتجربه بالا از تعداد عبارت بیشتر و کوتاه تری نسبت به افراد باتجربه پایین برای تکمیل وظایف استفاده کردند. پنج روش (جدید، افزودن، جایگزینی، حذف، تکرار) در فرمول بندی مجدد عبارت جستجو شناسایی شد. بین مقوله افزودن و جایگزینی کلمات همبستگی قوی مشاهده شد. از نظر روش فرمول بندی مجدد عبارت جستجو در دو سبک شناختی کلی نگر و جزئی نگر و میزان تجربه تفاوت مشاهده شد و جزئی نگرها در فرمول بندی مجدد عبارت جستجو فعالانه تر از کلی نگرها عمل کردند. همچنین براساس نوع وظیفه مشخص شد که با پیچیده تر شدن وظایف، تعداد عبارت های جستجو برای تکمیل وظایف بیشتر می شود. استفاده از روش «حذف» کلمات در عبارت جستجو بعد از عبارت جستجوی «جدید» و «افزودن» کلمات به عبارت جستجو متداول تر است.
درک اینکه چگونه کاربران عبارت های جستجوی خود را فرمول بندی می کنند و چه عواملی بر فرمول بندی عبارت جستجوی آنان موثر است می تواند از یک سو به پژوهشگران تعامل انسان و اطلاعات و توسعه دهندگان نظام های بازیابی اطلاعات در توسعه مدلی تعاملی تر و کاربرمدارتر برای جستجو کمک کند و از سوی دیگر به کاربران در ارائه پیشنهادهای موثرتر برای فرمول بندی دقیق تر عبارت جستجو که منعکس کننده نیاز واقعی آنان است و نیز بازیابی نتایج مرتبط تر یاری رساند.

پژوهش پیش رو، در تلاش است تا پیشنهادی برای طراحی نظریه رفتار اطلاعاتی پرس و جو بنیاد ارائه نماید.
در این راستا، از یک سو نظریه رشد شناختی پیاژه و نظریه سازند گرایی دیویی و از سوی دیگر پداگوژی یادگیری پرسش و جو بنیاد تحلیل شدند. سپس، با اشاره ای به مدل های رفتار اطلاعاتی که مبتنی بر دو نظریه پیش گفته است و با بهره گیری از روش استدلال قیاسی تلاش شد مدلی مفهومی پیشنهاد طراحی گردد. این پژوهش تفسیری با روش کتابخانه ای و با بهره گیری از تکنیک تحلیل محتوای کیفی به انجام رسید.
اگر بر پایه بحث هایی که در این مقاله ارائه شده پذیرفته شود که افراد در مقطع های سنی مختلف توانمندی های شناختی متفاوتی دارند و شناخت را از طریق تجربه فعال به رشد می دهند، آنگاه برای فعال شدن در فرایند یادگیری نیاز به تجربه هایی مناسب میزان رشد شناختی خود دارند. تفاوت در میزان رشد شناختی کودکان آنها را به یادگیرندگانی منحصر به فرد تبدیل می کند که هر یک نیازمند تجربه فعال است.
در مقاله حاضر پیشنهاد مقدماتی طرح مدل رفتار اطلاعاتی پرس و جو-بنیاد ارائه شد. بنابر مدل مفهومی ارائه شده، یادگیری فعال، پراکتیس های پرس و جو بنیاد آزاد و روش های شخصی سازی شده برای پاسخ به نیازهای یادگیری و شناختی ماهیتی اطلاعاتی دارند. از این رو، رفتار اطلاعاتی پرس و جو بنیاد کودک است که میزان و چگونگی موفقیت او در فرایندهای پیش گفته را تعیین خواهد کرد. آزمون این فرض در راستای نظریه پردازی در پیوند با رفتار اطلاعاتی پرس و جو بنیاد پیشنهاد کلیدی پژوهش حاضر است.

پژوهش حاضر به بررسی عوامل ایجادکننده احساسات منفی از جمله ترس، عدم قطعیت و اضطراب در فرآیند اطلاع یابی می پردازد.
در این پژوهش که به روش کتابخانه ای انجام شده است، منابع موجود در موضوعات مرتبط با اضطراب کتابخانه ای، اضطراب اینترنتی، اضطراب رایانه ای، اطلاع یابی، اطلاع جویی و بازیابی اطلاعات که در آن ها به عوامل ایجادکننده احساسات منفی در جستجوگران اطلاعات اشاره شده است، مورد مطالعه قرار گرفته و این عوامل استخراج شدند.
عوامل ایجاد کننده احساسات منفی کاربران در چهار گروه عوامل مربوط به منابع اطلاعاتی، عوامل مربوط به رایانه، اینترنت و پایگاه های اطلاعاتی، عوامل مربوط به کتابخانه و عوامل مربوط به فرآیند جستجوی اطلاعات دسته بندی و بررسی شده اند.
احساسات منفی در حین فرآیند اطلاع یابی می تواند بر نتایج این فرآیند تاثیرگذار باشد. عوامل مورد اشاره در مقاله حاضر می توانند از سوی طراحان نظام های اطلاعاتی و کتابداران مورد استفاده قرار گرفته تا احساسات منفی کاربران در فرآیند اطلاع یابی را شناسایی کرده و آن را به حداقل برسانند.

جستجوی اطلاعات رفتاری است که از تعامل بین جستجوگر و نظام های اطلاعاتی پدید می آید و این تعامل پویا در محیطی رخ می دهد که از آن به عنوان زمینه یا عوامل زمینه ای نام می برند. این پژوهش به بررسی لایه هایی که از عوامل موثر در شکل گیری زمینه و تاثیر آن بر نتیجه تعامل کاربر با گزینه جستجوی بصری در پایگاه اطلاعاتی ابسکو هستند، می پردازد.
داده ها از 28 مصاحبه نیمه ساختاریافته با دانشجویان تحصیلات تکمیلی و کتابداران اطلاع رسان پزشکی گردآوری و با روش های کدگذاری باز، محوری و انتخابی، با استفاده از نظریه گراندد تئوری تحلیل شد.
طبقات کلی و اندیشه محوری شناسایی شده در این پژوهش عبارتند از: خصیصه های جستجو، تسهیلات نمایش، بازیابی اطلاعات: دسترس پذیری و استفاده پذیری نتایج، ویژگی های کلی (فردی- شخصیتی) کاربر، ارائه ویژگی های منحصربه فرد (ارائه گزینه های بیشتر و قابل دسترس در صفحه پایگاه).
این پژوهش همراستا با بسیاری از پژوهش های انجام شده با در نظر گرفتن ابعاد زمینه (مکان، شخص، یا شی)، به ضرورت درک واقعیت عوامل زمینه ای در بهبود تعامل کاربر در جستجوی وبی پرداخته است. هر یک از وجوه تعامل کاربر با گزینه جستجوی بصری قبل از هر چیز نیازمند شناخت عوامل زمینه ای می باشد. اهمیت شناخت عوامل زمینه ای تاثیر گذار در جستجوی بصری در بهبود رویکردهای انتخابی است.

از جمله مکان هایی که نظام های خدمات بافت آگاه می تواند بسیار مفید واقع شوند، کتابخانه ها است. هدف از این پژوهش، دست یافتن به تعریفی منسجم از نظام های بافت آگاه و کاربردهای آن به ویژه در کتابخانه های دیجیتال است.
این پژوهش به صورت مروری و با استفاده از روش کتابخانه ای و جستجوی مقالات و کتاب های الکترونیکی در وبگاه ها و پایگاه های اطلاعاتی مربوط انجام و اطلاعات آن از مطالعه این منابع فراهم شده است.
یافته های این بررسی نشان می دهد خدمات بافت آگاه در کتابخانه های دیجیتالی، با شناخت شرایط خاص هر کاربر مانند مشخصات و ویژگی های فردی،موقعیت زمانی، مکانی و جمع آوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات وی می تواند به ارائه خدمات هوشمند و مناسب بپردازد.
کتابخانه های دیجیتال، همواره در حال تحول و حرکت رو به جلو هستند و باید بتوانند خود را با تغییرات مداوم هماهنگ کنند. مجهز شدن کتابخانه ها به خدمات بافت آگاه باعث می شود که آنها بدون محدودیت زمان و مکان، به بهترین نحو نیاز اطلاعاتی کاربران خود را برآورده سازند.