نشریه مطالعات شهریار پژوهی
پیاپی 5 (تابستان 1395)

موضوع مقاله حاضر بررسی اندیشه ها و جهان بینی حافظ در پنج فعل (زدن، کشیدن، آمدن، دیدن، خواستن) در دیوان حافظ است که در فهم درست ابیات حافظ نقش به سزایی دارد. برای این منظور، در بخش مبانی نظری پاره هایی از مطالب مربوط به حافظ و غزلیات و سبک او ذکر شده است. در بخش بحث و بررسی، مطالب به سه قسمت تقسیم شده است؛ در بخش اول به اندیشه های عرفانی پرداخته شده است، در بخش دوم اندیشه های اخلاقی و در بخش سوم اندیشه های اجتماعی به دست آمده است. بررسی ها همراه با ابیات دیوان حافظ و استفاده از شروح معتبر دیوان خواجه است. نتیجه آن که: حافظ با استفاده از فعل های مورد بررسی در بافت جمله های مختلف، امکانات زبان فارسی، خلاقیت و ابتکارات شاعرانه توانسته است اندیشه های والای عرفانی و اخلاقی و اجتماعی خود را به ظهور برساند.

در مقاله حاضر با عنوان «خاندان نوبخت حلقه رابط میان حوزه بغداد و قم» به چگونگی برقراری اولین ارتباط این خاندان با منبع عصمت و طهارت می پردازد. در واقع خاندان نوبخت به عنوان یک خاندان ایرانی نقش عمده ای در دفاع از مذهب شیعه داشتنه و در این راه از هیچ کوششی فروگذار نمی کردند. در این مقاله به طور مختصر به زندگی دو تن از مشهورترین این خاندان که در واقع حلقه واسط بین دو حوزه قم و بغداد بودند اشاره می شود.

مردسالاری مفهومی است که در آن مردها قدرت و حاکمیتی فراوان نسبت به زن ها دارند و در انگلیسی از واژه (mencracy) در مفهوم مرد سالاری استفاده می شود. پدر سالاری (Patriarchy) زیر مجموعه مردسالاری می باشد. مردسالاری، کلی تر و مفهومی تر از پدرسالاری است. این واژه نامی است برای نظام و ساختاری که از راه نهادهای اجتماعی و سیاسی و اقتصادی خود، زنان را زیر سلطه دارند. تداوم قدرت نظام مردسالاری، ناشی از دسترسی بیشتر مردان به مزایای ساختاری قدرت در درون و بیرون از خانواده، همچنین واسطه ی تقسیم بودن این مزایای اجتماعی در جامعه است. این گرایش یکی از مهمترین شاخه های فمنیسم رادیکالی است که در آن همه انواع ستم را ناشی از برتری جویی مردان دانسته و شکل محتمل جوامع آینده را ، زن محور معرفی می کند. بدیهی است که شاعران و نویسندگان، هر یک دیدگاه ویژه ای نسبت به این مقوله دارند. شهریار نیز با توجه به این که در اشعار خود معتقد به همترازی و همسازی زن و مرد در اشعار خویش است، ولی اشارات بی شماری به علل و عواملی که سبب ساز یک جامعه مردسالار می شود، داشته است. لذا در این مقاله تلاش خواهد شد، از دیدگاه شهریار علل و عواملی که باعث شکل گیری و جایگیری یک جامعه مردسالار می شود، به تفصیل واکاوی شود.

استاد شهریار از شعرای معاصر نامداری است که به خاطر مدح و منقبت خاندان نبوت و ائمه معروف و مشهور است. علاوه بر شهرت او در اشعار ترکی «حیدر بابایه سلام» در شعرهای مدحی ائمه و معصومین نیز دست توانا دارد. در دیوانش در چندین شعر از پیامبر سخن گفته است از جمله: قیام محمد، در ورود به مدینه ی طیبه، اسلام و خدمت اجتماع، اتصال با معبود، میلاد مسعود حضرت ختمی مرتبت، معراج محمد، آیین تزویج در اسلام و ابیات دیگر در دیوان اشعارحضرت محمد را به عنوان پیامبر ختمی مرتبت یاد کرده و امامان معصوم را ادامه دهنده ی راه حضرت محمد (ص) می داند و به صراحت در شعر خود همواره بر اتصال به معبود تاکید می کند.

در اوان مشروطیت به دلیل امپرسیون و فشاری که به طور روز افزون بر روشنفکران و ادبا وارد می آمد، دمکراتیک معانی شعری و معانی دمکراتیکی شاعری، زیر بار فشار دیکتاتوری رضا شاهی خیلی کم رنگ می شود ولی ادامه دارد. جز در مورد فرخی، لاهوتی که صداهای تازه ای بر صداهای مشروطه افزودند، نیما و شهریار از جمله صداهایی اند که کاریکاتور وار و سمبولیک به راز گشایی و رازگشویی دوران خود می پردازند. هر چند اشعار این دو شاعر، با آلترناتیو کردن انتقاد به جای ستیز آشکار، سیری در این جریان دارند، لیکن سایه ای از رمانتیسم را که از خصوصیات سبکی دوره شاعری آنان می باشد، نیز، در آنها جایگذین شده است. با توجه به متاثر شدن این شاخه رمانتیسم از رمانتیسم فرانسه و نیز جریانهای سیاسی اجتماعی دوران این دو شاعر، لذا تطبیق و بررسی اندیشه های آنان در حوزه اجتماعی و سیاسی، حائز اهمیت می باشد. در این مقاله به این مهم پرداخته شده است.

ایمان و اعتقادات دینی، می تواند هم به علاقه و تلاش برای بهبود زندگی مادی و دنیوی، یاری رساند و هم می تواند بر عکس عمل کند. انگیزه و ایمان دینی برای آدمی با نوعی فرآوری از جهان طبیعت و زندگی عادی و مادی روزمره همراه است. معتقدات و احساس ها و رویکردها و رفتارهای دینی، در دو وضع جامعه شناختی و روان شناختی، در دو مختصات تاریخی و جغرافیایی، در دو ساختار اقتصادی و اجتماعی، در دو گونه شرایط ذهنی و عینی متفاوت، دو نقش متضاد به خود می گیرند. اگر نگاهی به تاریخ سیر تحول مذهب در اروپا بیندازیم، می بینیم که مذهب تا قبل از قرن 17، هنوز دچار آسیب پذیری نشده بود. از آغاز قرن 17 به بعد است که جنبه های منفی دین رشد می کند و تا اواخر قرن 19 ادامه می یابد. اما به هر حال با آغاز قرن 20، دوباره جنبه هایی از پیکره ی مثبت دین رشد می کند. در کشور ما نیز هماره این سیر، فرایندهای متفاوتی را پشت سر گذاشته است. یکی از کسانی که در اشعار خود، زمینه ساز سهولت در درک آموزه های دینی گردید، شهریار، شاعر معاصر است. واکاوی اشعار وی نشانگر تلاش شاعر در آسان کردن و روان کردن نگاره های دینی است. لذا در این مقاله به واکاوی این مهم پرداخته شده است.

دراین مقاله جلوه معشوق درغزلیات شهریار مورد بررسی قرار گرفته است. عشق در ادب فارسی سابقه دیرینه ای داشته و همواره یکی از مهمترین مضمون های شاعران بوده است. معشوق در غزل شهریار انعکاس زیادی داشته، زیرا معشوق او زمینی بوده و با روح و جسم عشق را درک کرده است. اکثر غزلیات شهریار جریان های دوران عاشقی او را بازگو می کند. مضمون غزلیات عاشقانه او زیبایی معشوقه، پاکدامنی، نامهربانی، بی وفایی، خاطرات گذشته، فراق و هجران و. . می باشد. عشق به ثریا که او را با نام مستعار پری خطاب می کند در سرودن غزلیاتش بسیار تاثیرگذار بوده بطوریکه جای پای معشوقش را در اکثر غزلیاتش مشاهده می نماییم. شاعر با استفاده از آرایه هایی مانند تشبیه و استعاره بر ارزش کلام خود افزوده است. روش در این مقاله توصیفی-تحلیلی می باشد. جلوه معشوق در غزل شهریار بسیار پرشور و زنده به نمایش گذاشته شده است.

شهریار از استادان مسلم و شاعران توانای معاصر ایران است که در زمینه ها و موضوعات مختلف، شعر سروده و یادگارهای ارزنده ای از خود به جا گذاشته است. تنوع و رنگارنگی موضوعات و مضامین، قالب و فرم در دیوان او جایگاهی را بدو اختصاص داده که آن پایگاه بزرگ هنری، نادر است و فقط از آن او. قریب به اتفاق دیوان فارسی شهریار از منظر شکل و فرم، شعر سنتی و بالاخص غزل است ولی شهریار در این شعرهای سنتی نوآوری خاص و خارق العاده ای را به منصه ظهور می گذارد که خواننده را به ناگزیر به اعجاب وا می دارد و به ستایش شهریار غزل می پردازد البته در این غزل و شعرسنتی، شهریار از تحولات اجتماعی، محیطی و ادبی عصر خود غافل نبوده است، او در دیوان فارسی خود، بسیاری از مفردات، تعبیرات، ترکیبات، نحو زبان، فرم و ساختار نو و جدید را در شعر خود به کار می برد از این جاست که می توان به خلاقیت این شاعر توانا در حیطه نوآوری پی برد، بالاخص نوآوری ادبی او که با ابداع و تصرف در حیطه های مختلف زبان و بیان، می توان به فرهنگ عظیم و غنی نوآوری او پی برد و استناد کرد؛ زبان عامیانه و مردم پسند و ساده با چاشنی عشق و شکست عشق و غم و اندوه آن سیمای شاعر نوآور رمانتیسم را در پیش چشم خواننده تجلی می کند و عظمت انسان دوستی و تعهد مدار و مصلح اجتماعی او، معلمان بزرگ و واعظان بنام اخلاقی گذشته را در ذهن تداعی می کند و ایستادن در چنین مرحله برزخ بین باورهای ارزش مدارانه انسانی با شکست و گلایه و غمگینی، نادره حالی ست که شاید بین شاعران نوپرداز فقط از آن شهریار باشد و بس. توانایی شاعر در عرصه های مختلف تنوع قالب ها از غزل و قصیده و مثنوی تا رباعی و حتی شعر نو و نیمایی نادره کاری ست که از کیمیاگری شهریار بر می آید و بس و موضوعات اخلاقی و متعهدانه و بالاخص شعر دینی و مذهبی و منقبت بزرگان دین نیز، عرصه دیگری ست از توانایی و نوآوری استاد سخن در عصر جنگ و آهن. این مقاله به شیوه توصیفی، تحلیلی و مقایسه ای تحقق یافته و از روش اسنادی و کتابخانه ای در تدوین آن بهره جسته است.

استاد شهریار نه تنها با موسیقی عجین است بلکه با موسیقی دانان نیز همسازی دارد. واژه های موسیقی در هامونی کلام استاد ذوب شده است و اکثرا پرداخت شعر او حتی در قالب نظم، یک منظومه موسیقایی ایجاد می کند و آمیزشی نیز با نقاشی دارد که قابل رویت است. غزل که از نظر او به عنوان نوای نی و ناقوس نام برده شدهاز یونان باستان با همراه سازی به نام لیر خوانده می شد و در تمام جهان در ردیف اشعار عاطفی و عاشقانه با موسیقی همراه بوده که در ایران خنیاگران و عاشیق ها و عاشق ها، شبانان و روستاییان، این آیین را حافظ و قدر می دانستند. استاد شهریار در جای جای سخن موزون یا شعر خود رویکردی به موسیقی داشته است و حداقل به غیر از ریتم و اوزان و قافیه ها، از واژگان تخصصی یا مرتبط با هنر آغازین موسیقی تمتع یافته است. طفل هنرمندی که تا دوران هفت سالگی از آهنگ موسیقی شعر لذت میبرد از آن به بعد ذوق شعر پیدا می کند و شروع به درک مطالب می نماید و در این حال اگر هم وسیله مشق موسیقی نداشته باشد، تصنیف ها و ترانه ها را اختیاری و یا بی اختیار از بر می کند. از موسیقیدانان صاحب سبکی که شهریار گوهر شعرش را به نام آنان تزهیب نموده عبارتند از تاج بخش نوازنده ویولون ، حبیب یغمایی، عیسی کی هان پور، استاد ابوالحسن صبا، ابوالحسن اقبال آذر و جوان یازده ساله نوازنده سنتور اوج سرمستی آهنگین و طرب انگیز در بیتی از غزل میگون شهریار است که دو امتیاز را با خود به همراه دارد یکی نماد های موسیقایی آن که نشان می دهد شاعر کاملا با موسیقی ردیف و کلاسیک ایران آشنا است البته این ذوق و نظر شخصی اوست که گوشه دلکش دستگاه ماهور، برتر از گوشه بیداد دستگاه همایون است.

انسان برتر از همه ی موجودات و ملائکه ، خلیفه و جانشین خدا در زمین است. او علت غایی عالم آفرینش است. هر چند به صورت ظاهر در مرحله ی آخر آفرینش قرار دارد ولی به حسب معنی نخستین موجود خلقت است. در بحث از هویت انسان بهترین تعریف ابتدا در سخن خداوند تجلی پیدا کرده، آنجا که می فرماید: «انی جاعل فی الارض خلیفه» (بقره/ 30) به این معنا که خداوند هویتی جدا از دیگر مخلوقات به انسان بخشیده است.
در روزگار معاصر با پیشرفت تکنولوژی و ماشینی شدن جامعه انسانی باعث شده که انسان از هدف خلقت و حقیقت و ماهیت وجودی خود دور شود. در این جستار که با روش تحلیلی- توصیفی انجام گرفته است بر آنیم ضمن تعریف انسان و هویت وی به تصویری روشن از اقسام ابعاد وجودی انسان از دیدگاه قرآن و احادیث بپردازیم و به این نتیجه خواهیم رسید که شناخت استعداد و توانایی ها، تنها در پرتو شناخت ابعاد وجودی اش ممکن است و اگر انسان بتواند هویت و ابعاد وجودیش را بشناسد و به شناخت خود برسد می تواند خداوند را نیز بشناسد و به مقصد نهایی کمال خود دست یابد.