فصلنامه نقد کتاب کودک و نوجوان
پیاپی 15 (پاییز 1396)

توجه به اثر نویسنده ای دیگر و نوشتن رمانی ظاهرا جدید به عنوان نسخه ای از رمان اول و هم زمان کوشش برای القای رویکردی هجوآمیز به موضوع، کاراکترها و حتی استفاده از طرح رمان اول، موضوع و مبحث تکنیکی شاخصی است که امکان دارد هم عرض با الزامات ساختاری موضوعی و نیز به تناسب تاکیدبر ژانر ثانویه اثر دوم، مقوله ای چالش برانگیز باشد یا اساسا به الگوی ساختاری و ذهن آوردهای تازه ای بینجامد. در نوشتار زیر سعی شده با رویکرد ساختاری تحلیلی، ویژگی ها یا تناقضات احتمالی رمان موردنظر که نسخه ای از یک داستان دیگر است، موردبررسی قرار بگیرد.

عمه گیلاس داستانی ایرانی است با عناصر کاملا بومی. نویسنده تلاش کرده است با استفاده از اساطیر و افسانه های ایرانی به خلق شخصیت هایی بپردازد که ریشه در اسطوره ها و افسانه های ایرانی دارند. بازی های فرا متنی و تعامل با مخاطب و مشارکت دادن او برای پیش برد داستان از شگردهای دیگر نویسنده است که در این اثر با آن روبه رو هستیم. با توجه به نام اثر که مرتبط با مضامین سبک واقع‏گرایی جادویی به نظر می‏آمد، بر آن شدیم گزاره های این سبک را در آن بررسی کنیم و سپس به این نتیجه می‏رسیم که پایان داستان معلول علت نیست و آنچه در ابتدا و میانه اثر شاهد آن هستیم، ذهنمان را به پایانی دیگر رهنمون می‏کند؛ پایانی که بعدا می‏بینیم خلاف انتظارمان است. این اثر به‏نوعی به ازخودبیگانگی بشر و تقابل مرگ و زندگی (وجود و عدم) و نیز عمر محدود آدمی اشاره دارد. رقص جن‏ها جزو معدود کارهای رئال جادویی است که با وجود آمیختگی‏اش با تخیل و ترس، خنداندن مخاطب هم در آن فراموش نمی‏شود.

مخاطب نوجوان رویاهایش را در رمان مربوط به خود بازیابی می‏کند، راه حل‏های قهرمان داستان را موردارزیابی قرار می‏دهد، راه های موفقیت و شکست او را می‏سنجد و از این منظر به زندگی و آرزوهایش نگاهی دوباره می‏اندازد. او با خواندن این نوع رمان سعی می‏کند راهی برای پاسخ دادن به رویاها بیابد و این امر نتیجه هم ذات‏پنداری مخاطب نوجوان با رمانی است که قهرمانش یک نوجوان است.

تاکید و تعمق بر حوادث و توصیف های رمان آتش خوارها اثر «دیوید آلموند»، و این که تا چه حد به هم مرتبط اند و الزام کاربردی و کارکردی آن ها در رابطه با پردازش و شکل دهی نهایی موضوع تا چه اندازه است، موضوعی است که در نوشتار زیر سعی شده است از دیدگاه نقد ساختاری تحلیلی موردارزیابی قرار بگیرد. ضمنا تاثیر توصیف ها بر محتوا و ساختار اثر و نیز ضرورت و الزام توسل و تاکید بر این مقوله هم موردنظر بوده است.

داستان هدیه مخصوص تو همان گونه که در ابتدای قصه آمده است، برای همه سنین از کودک تا پیر قابل مطالعه و استفاده است. این قصه به توانایی های فردی هر انسان به گونه ای توجه می کند که انعکاسش نه فقط در درون فرد، بلکه بیرون از دنیای فردی یعنی جامعه نیز به وضوح دیده می شود و تاثیر می گذارد.

بحث از گونه های شعر، سابقه زیادی دارد. براساس دیدگاه های مختلف گونه های مختلف شعر معرفی شده است. مثلا شعر بزرگ سال، شعر کودک و نوجوان و شعرهای کودکانه نما. این گونه های شعر، با توجه به موضوع و محتوای شعر از یک سو و مخاطب شعر از سویی دیگر معرفی شده اند. این پژوهش درصدد است با توجه به این دو عامل یعنی ارتباط زاویه دید و مخاطب، گونه های شعر را معرفی کند. همچنین در این پژوهش برای اولین بار گونه ای نوپدید از شعر با عنوان «شعر کودک درون» به خوانندگان معرفی می شود.

«اسدالله شعبانی» از پیشگامان و مهم ترین شاعران شعر خردسال در ایران است که بیش از 300 عنوان کتاب منتشر کرده و جوایز متعددی به دست آورده است. وی مقالات و کتاب هایی هم در این زمینه دارد. در این مقاله ویژگی های زبانی، ادبی و موضوعی هشت شعر خردسال از او موردبررسی قرار گرفته است.
مهم ترین ویژگی های اشعار خردسال او دوری از آموزش مستقیم، کوتاهی، سادگی زبان، تناسب در پیوندهای معنایی، خلاقیت در به کارگیری زبان به عنوان ابزار کار شاعر، رعایت قواعد و امکانات زبانی مخاطب، رعایت ریخت و فرم شعر، تناسب شعر با دنیای کودکان، توجه به ساختار عمودی شعر، فرهنگ بومی و بازی های کلامی است.

کتاب دیگر دروغ نمی گویم از مجموعه داستان های والدو نوشته «هانس ویلهلم» برای گروه سنی «ب» با زاویه دید سوم شخص مفرد گردآوری شده است. با توجه به انتخاب سوژه داستانی در حوزه مسائل انتزاعی و اخلاقی، همچنین بنابر سابقه و علاقه نویسنده در زمینه هنر، ویلهلم سعی کرده است با ترکیب تصاویر کودکانه و جملات توام با هم، مفاهیم انتزاعی موردنظر خود را عینی تر و ملموس تر به چارچوب ذهنی کودک منتقل کند. یک تصویر می تواند بیان گر تمام عناصر داستان باشد: درون مایه، شخصیت، کشمکش، صحنه و سبک. در این داستان هم تصاویر در انتقال مفاهیم داستان بسیار کمک کرده اند.
در این اثر سعی شده است با روایت داستانی اخلاقی و پرکنش به همراه شخصیت پردازی های غیرانسانی (با استفاده از جان بخشی) و طرح سوالاتی فلسفی در انتهای کتاب، مفهوم دروغ گویی و صداقت و درنتیجه عواقب آن به ذهن کودک متبادر شود. همچنین سیر داستان و سوالات پایان کتاب به گونه ای مطرح شده است که می توان نتیجه گرفت هدف اصلی نویسنده سنجش و به چالش کشیدن سطح اخلاقی مخاطب کتاب است.

کتاب موردنظر ما، 13 افسانه را دربردارد که بعضی از آن ها بلند و دوتا از آن ها در حد یک داستانک، کوتاه اند. کوتاه بودن این افسانه ها البته تامل برانگیز است. چراکه بسیاری از افسانه های ملل، ساختاری بلند دارند. دلیلش هم یکی آن است که افسانه ها مربوط به دورانی از تاریخ بشر است که انسان ها با شیوه تولید کشاورزی زندگی می کردند و شیوه تولیدشان در همه شئون زندگی شان تاثیر داشت. با این توضیح که از وقتی زمین را شخم می زدند و دانه ها را می افشاندند، تا زمان درو و خرمن کوبی، دست کم شش ماه به طول می انجامید. مردم از لحاظ ذهنی با طول زمان آشنا بودند. برای همین بود که داستان هایشان نیز به تناسب مدت زمان کارشان، طولانی بود. از سوی دیگر هیچ رسانه دیگری برای ارتباط و آموزش نداشتند، بنابراین شب ها و روزهای بیکاری را با نقل افسانه ها و داستان های بلند سر می کردند. درست برعکس امروز که مدت زمان تولیدکالاها به برکت وجود تکنولوژی و ماشین های خودکار، به کم ترین زمان کاهش یافته است و افزایش نیازها و لزوم تنوع در تولید و عطش سیری ناپذیر انسان، مقوله سرعت به یک نیاز مبرم تبدیل شده است. این است که داستان ها و شعرهای امروزی، به تناسب زمان تولید کالا، به قالب های کوتاه گرایش پیدا کرده است. به هر روی، این کتاب که کتاب اول افسانه های مردمی نروژ است، سیزده افسانه را در خود جا داده است.

من مثل ماه می شوم با الهام از نیایش چهل وسوم صحیفه سجادیه نوشته شده است و به فرمان پذیری آفریده های الهی از خدا اشاره می کند. در پایان نیز وظیفه بندگی انسان ها را یادآور می شود. نویسنده با 14 نیایش کودکانه مستقل از آن نیایش، خطاب به خداوند می گوید که تو به این پدیده چنین فرمان داده ای و او نیز فرمان تو را همان گونه اجرا کرده است. تصویرگر در 14 قاب، برداشت های خود از این نیایش ها را مصورسازی کرده است. این نوشته به نقد تصویرگری کتاب می پردازد و اشاراتی به برخی مشکلات متن یا صفحه آرایی نیز دارد. مبنای نقد بر این است که در یک کتاب مصور برای کودک با نیایش هایی در جهت هماهنگی انسان با طبیعت، تصاویر باید متناسب با نیایش، هماهنگی در رفتار را به کودک بیاموزند. با این نگاه، عناصر قاب های تصویری باید نخست به شکل مجرد و سپس در ترکیب با دیگر عناصر بررسی شوند.

نشست منتقدان کتاب کودک و نوجوان روز 26 تیرماه 1396 به دعوت فصلنامه نقد کتاب کودک و نوجوان در سرای اهل قلم موسسه خانه کتاب ایران با حضور منتقدانی چون «محمود حکیمی»، «زهرا احمدی»، «رفیع افتخار»، «مهدی شعبانی»، «مسعود مجاوری آگاه»، «مهدی کاموس»، «محمد گودرزی دهریزی»، «روح الله مهدی پور عمرانی»، «شیدا آرامش فرد»، «سحر ترهنده»، «مهدی ابراهیمی لامع»، و «یحیی علوی فرد» برگزار شد.
در این جلسه منتقدان حاضر درباره ضرورت وجود و چگونگی انجمن منتقدان کتاب کودک و نوجوان هم فکری کردند که شرح آن را در ادامه می خوانید.

طنز یکی از عناصر برجسته در آثار «شهرام شفیعی» است. او تاکنون چند داستان طنز برای نوجوانان نوشته است. هدف این پژوهش، بررسی شگردهای طنزآفرینی در آثار وی است. روش تحقیق به صورت کتابخانه ای و تحلیل محتواست. طنز ملایم شفیعی در مجموعه پنج جلدی غرب وحشی در لایه های ظاهری خنده را بر لبان مخاطب می نشاند و در لایه های زیرین، او را به تفکر وامی دارد. شفیعی با بیانی ساده و با استفاده از فضای پویا و طنزآمیز، طنزی برساخته از اعتراض و اصلاح گری با زبان و بیانی هنری خلق کرده است. در این مجموعه که انتقاد غیرمستقیمی از جامعه امروز است، نویسنده با بهره گیری از شیوه هایی مانند طنز موقعیت، مبالغه و اغراق، کوچک نمایی، کنایه، تکرار، تشبیه و طنز در گفتار (طنز کلامی) توانسته است مجموعه ای جذاب برای نوجوانان خلق کند.

این کتاب با نقل داستانی قدیمی و مشهور که در کتاب های درسی مدارس قدیم با عنوان کار نیکوکردن از پرکردن است چاپ شده بود، آغاز می شود. موضوع داستان از این قرار است که زنی، گوساله نوزادی را بر دوش می گرفته و از پله های زیاد قصر شاه بالا می برده است و این بالا و پایین آوردن ها سال ها طول کشید تا این که گوساله، به گاوی بزرگ تبدیل شده بود و وقتی «بهرام گور» در راه شکار این موضوع را دیده بود و از زن پرسیده بود که چگونه این کار را انجام می دهد، زن درپاسخ گفته بود که کار نیکوکردن از پرکردن است. زندگی نامه نویس از «توران میرهادی» نقل می کند که وقتی کسی از او پرسیده بود که این همه دانش را چگونه هر روز از پله های محل کارش بالا و پایین می برد، او در پاسخ گفته است: «با نیروی عشق!» و همین هم برای عنوان کتاب انتخاب شده و عنوان مناسبی هم به نظر می رسد.

کتاب وزن ارزشی در شعر کودک کتابی مستقل درباره فن عروض در شعر کودک است. نویسنده، دشواری روش های سنتی آموزش عروض را دریافته و کوشیده است شیوه ای آسان ابداع کند. برای رسیدن به این شیوه آسان، در مبانی عروض قدیم تردید کرده و مبنایی جدید پی افکنده است. اما به گمان نگارنده، نویسنده کتاب از عهده این کار خطیر برنیامده، چراکه در تشخیص اصلی ترین مبنای تشخیص وزن عروضی به خطا رفته است. در این مقاله از چهار رویکرد به این کتاب نگاه می شود: استدلالی، استنادی، ابزار شناختی، تبیین و روشنگری.

این مقاله تلاش می کند تلاش ها و اقدامات «علی اشرف درویشیان»، نویسنده و رمان نویس در حوزه ادبیات کودک و نوجوان و تجربیات وی به عنوان آموزگار، سخنران، نویسنده و تلاشگر این عرصه را بررسی و واکاوی کند و نظرگاه ها، دیدگاه ها و اقدامات انجام شده وی را موردتوجه قرار دهد. درویشیان در ابتدای مسیر نویسندگی، آثاری را برای مخاطبان کودک و نوجوان نوشت و منتشر کرد، ولی بعدها این مسیر را ادامه نداد و بر مسیر ادبیات بزرگ سال اهتمام ورزید. او در این مسیر، از ادبیات کودک به عنوان ابزاری برای مقاصد سیاسی اش استفاده نکرد.

ادبیات کودک و نوجوان که در سال های مشروطه توسط شاعران و نویسندگان معروف و البته با دیدگاه سیاسی شروع به کار کرده بود، در دهه های بیست و سی در نشریات ویژه کودکان و برنامه های رادیویی به مسیر تکامل رسید تا آن جا که امروزه این شاخه از ادبیات یکی از گرایش های تاثیرگذار و مهم در ادبیات دانشگاهی شده است. ادبیات کودک و نوجوان که به دو شاخه شعر و داستان تقسیم می شود، در استان ها و مناطق مختلف هم طرفدارانی پیدا کرده است. این مقاله به شیوه میدانی-توصیفی و بدون هیچ گونه داوری و نقد، به معرفی شاعران و داستان نویسان کرمانشاهی در زمینه ادبیات کودک و نوجوان می پردازد. برآیند تحقیق نشان می دهد که داستان کودک در این استان در سال های پیش از انقلاب از مقبولیت بیشتری برخوردار بوده و این در حالی است که شعر کودکان که در سال های بعد از انقلاب متولد شد در این سال ها توانسته است به جایگاه خوبی دست پیدا کند و نوید از آینده ای بهتر بدهد.

بررسی ادبیات کودک و نوجوان برخلاف ظاهر ساده و قصه وار آن که عموما از روالی خطی برخوردار است، به دقت نظر و تاملی وسیع نیاز دارد. شاید اگر جوجه اردک زشت اثر هانس کریستین اندرسن مورد نگاه ناقدانه قرار نمی گرفت، همچون بسیاری دیگر از آثار داستانی، به اثری مرده تبدیل می شد. اگرچه از عوامل پایه ای زنده ماندن یک اثر، تنها خود آن اثر است، اما نمی توان عرصه نقد و اثرات جان بخش یا کشنده آن را نادیده گرفت.
رمان هستی اثر فرهاد حسن زاده ازجمله آثاری است که نگاه ناقدین بی شماری را برانگیخته است. پرداخت عمیق پرسوناژ، زاویه دید و لحن داستان، جذبه فوق العاده ای به ماهیت اثر بخشیده است، آن گونه که مخاطب با شروع مطالعه آن حتی لحظه ای قادر به کنارنهادن آن نیست. علی رغم وجود بحران های بی شمار، نحوه شیرین روایت، داستان را به اثری دلچسب تبدیل کرده است. هستی جزو ادبیات خلاقه ای به شمار می رود که به صورت بالنده و پیش رونده ای در سطح تالیف بر ادبیات ایستا و واپس گرا غلبه دارد. حسن زاده، رمان هستی را براساس برخی تجربیات و واقعیات اجتماعی و تمرکز بر شخصیت نوجوان اثر با چاشنی متعدد طنز و خنده نوشته است. هستی، ماهیتی دفاع مقدسی دارد. جنگ با بار معنایی سرد، خشن، تخریبی و منفی که در ذات خود دارد قاعدتا باید در ذهن و ذائقه مخاطبان کودک و نوجوان، اثری نامطلوب بگذارد، مگر آن که نویسنده و آفرینش گر، با به کارگیری چاشنی های اثربخش، شیرینی و تلخی، جنگ را خواندنی، جذاب و ماندگار کند.
متنی که در ادامه می خوانید با نگاهی نیمه تحلیلی، به بررسی داستان هستی می پردازد. امید است این نگاه، انگیزه نویسنده را در راستای خلق آثار جدیدتر دوچندان کند و شاهد آفرینش های ادبی بیشتری از این نویسنده خلاق باشیم.