فصلنامه نقد کتاب کودک و نوجوان
پیاپی 10 (تابستان 1395)

کتاب راز آن صدا به دلیل نوع نگاهش و پرداختن به مفهوم شهید و جانباز و نیز، مفاهیم اخلاق دیگر همچون پاکی و پا کدستی می تواند در زمره آثار ارزشی، آموزنده و قابل تامل قلمداد شود. حر ف های کتاب نقبی است برای نسل کنونی و همه آنانی که در زمان هش تسال جنگ و پایمردی غایب بوده اند و همچنین، یادآور خاطراتی از آن دوران است.

تحلیلی که از داستان ساندویچ ساز مودم اسبی باف انجام شده، سعی دارد نکات مربوط به محتوا و تصاویر داستان را تا آنجا که کشش و ظرفیت داستان است بیان کند و شخصی تهای آن را، که در ارتباط با رویاها و آرزوهایشان قرار می گیرند شرح و بسط دهد. داستان بیشتر حول آرزوهای کسانی می گردد که در شهر به سرم یبرند و درنهایت برآورده شدن آرزویشان را در دستان دانشمندی می بینند که تا حدی از شهر به دور است. می توان گفت این آرزوها، عادی، روزمره و طبیعی اند.

« داستان اساس همه انواع ادبی است » (میرصادقی، 1364: 28 ) و کتاب های داستانی تصویری شکل ویژه ای از این نوع ادبی هستند که با رمزینه های نهفته در واژگان و تصویرشان، به گونه ای شگفت انگیز و لذت آفرین با کودکان پیوند خورده اند. این گونه ادبی، مانند هر داستان دیگر، بردارنده سازه ها و عناصری چون درون مایه، زاویه دید، شخصیت، شخصیت پردازی، طرح، فضا، لحن و... است که به هم پیوسته و در پیوند تنگاتنگ با هم هستند. نگارنده در این نوشتار، به واکاوی و نقد سازه های داستانی کتاب تصویری غاغاغولی، غول غاغولی، با توجه به متن و تصویر و برهم کنش آن ها پرداخته است.

قصه ها و افسانه ها در ادبیات کودکان آذربایجان عنوان کتابی است که در 330 صفحه توسط نشر تکدرخت در سال 1394 منتشر شده است. این کتاب در شش بخش تهیه و تنظیم شده که گردآورندگان با نوشتن مقدمه ای در مورد تاریخچه ادبیات کودکان کتاب را آغاز کرده اند و با توضیح ،« فولکلور یا ادبیات عامیانه » در ایران و جهان و نیز مختصر در باب بخش های شش گانه کتاب و نیز نگاهی به زندگی حسین محمدزاده و فعالیت های علمی وی، وارد متن اصلی کتاب شده اند. بخش اول در مورد افسانه های که شامل دوازده قصه « قصه های کچل » ، اسب (قاراآت و چیل مایدان)؛ بخش دوم کوتاه با شخصیت افسانه ای کچل است؛ بخش سوم عبارت است از ترجمه داستان اثر جاهد اوچوق نویسنده ترک که محمدزاده صدیق آن را به فارسی « دوقلوهای ترک » است؛ « روباه در ضرب المثل های آذربایجانی » ترجمه کرده است؛ بخش چهارم شامل بخش پنجم اختصاص دارد به نقدی بر قصه های کودکانه بهرنگ و در بخش ششم مصاحبه بنیاد پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان با حسین محمدزاده صدیق، گنجانده شده است.

در نگارش نوشتار زیر از نقد « ساختاری – تحلیلی » استفاده شده و هدف اصلی بررسی ساختاری و محتوایی داستان ها و حکایت های مجموعه هفت جلدی « حکایت هایی از هزارویک شب » بوده است. در این رابطه تک تک حکایت ها و داستان ها به طور جداگانه و به شیوه استقرایی نقد و بررسی شده اند. سپس با نگاهی قیاسی میزان ارتباط یا بی ارتباطی آن ها به همدیگر و نیز شیوه درست یا غلط انتخاب داستان ها و حکایت ها مورد ارزیابی قرار گرفته است.

الگوها و شیوه های رفتاری کودک شامل ویژگی ها و خصوصیاتی کمابیش منحصربه فرد است که آشنایی با آن ها همواره از دغدغه های اصلی و مهم والدین، آموزگاران و مربیان بوده است؛دغدغه هایی که نویسنده کتاب « سال بیلی میلر » کوشیده است تا به کمک روایتی داستانی، برای آن ها راهکاری درست و مناسب ارائه نماید. این مقاله جستاری است در نقد و بررسی ویژگی های کتاب حاضر که پس از تحلیل اپیزودها به صورت جداگانه و ارائه تحلیلی ساختاری از کل اثر، به نتایجی درخور توجه رسیده است. این نتایج به طور خلاصه عبارت اند از: آشکارسازی ارتباطات بینافردی کودک با دیگران و بازنمایی رفتارهای متمایز کودک با افرادی مانند: مادر، پدر، خواهر و معلم... مهم ترین نقاط قوت این کتاب نیز عبارت اند از: به تصویر کشیدن ظریف و ملموس ارتباطات خانوادگی؛ تاکید بر کنش و واکنش های متفاوت کودک در موقعیت های خاص؛ دیالوگ های تاثیرگذار و پیش برنده و همچنین به تصویر کشیدن ظرافتمندانه رفتار فرد در گروه.

در داستان حضرت سلیمان(ع) که در دفتر چهارم مثنوی مولوی آمده است گیاهی موسوم به « خروب » در مسجدالاقصی می روید و حضرت سلیمان(ع) از روییدن آن نگران می شود، نقش گیاه در این قصه شبیه « چهل سوزنی » است که در داستان عامیانه سنگ صبور در بدن شاهزاده خفته، فرورفته است و دختری که قهرمان داستان است، باید آن چهل سوزن را با آداب خاصی بیرون بکشد تا جوان از خواب برخیزد و با او ازدواج کند. در ادبیات کودکان و نوجوانان امروز نیز در داستان شاهزاده کوچولو از آنتوان دوسنت اگزوپری نویسنده معاصر فرانسوی ( 1900-1944) « بائوباب » گیاه بدی است که شازده کوچولو باید مراقب باشد تا در سیاره او این گیاه نروید. « خروب »، « بائوباب » و « چهل سوزن » نمادی از بیماری های روح و روان انسان اند که در همه زمان ها به نوعی انسان را درگیر کرده، از رسیدن به کمال بازمی دارند. مولانا، اگزوپری و توده مردم در ادبیات عامیانه در قالب داستان های تمثیلی، داستان چگونگی به وجود آمدن این موانع کمال و راه مبارزه و ریشه کن کردن آن ها را، بیان کرده اند، هر کدام از این داستان ها مناسب با فضای داستان راه هایی را برای رشد آدمی و غلبه بر مشکلات نشان داده اند. صبر، تواضع، انصاف، تلاش مستمر و رفتارهایی ازاین دست، ازجمله موارد مشترکی هستند که این داستان های تمثیلی بر آن ها تاکید می کنند.

ادبیات تطبیقی که گاهی به آن « ادبیات همگانی » نیز گفته می شود، علمی اساسا فرانسوی است و به زبان ساده عبارت است از مطالعه و بررسی مقایسه ای آثاری که برخاسته از زمینه های فرهنگی گوناگون اند؛ چون ملت ها از ادبیات یکدیگر الهام می گیرند. هدف این نوشتار معرفی و مقایسه « آتشپاره بزغاله » چهره اصلی داستان خاله ستاره و بزغاله، اثر ، محمد هادی محمدی و « دخترک شنل قرمزی » شخصیت محوری روایت شنل قرمزی اثر ، شارل پرو، نویسنده و گردآورنده قصه های پریان، برای کودکان است. با توجه به همانندی های فراوانی که از حیث شخصیت ها، گفت وگوها، کردار اشخاص، حوادث، زمان، فضا و سایر ویژگی ها بین داستان خاله ستاره و بزغاله و روایت شنل قرمزی وجود دارد، این سوال مطرح می شود که نویسنده ایرانی با چه رویکردی داستان خود را از روایت خارجی گرفته است. در این مقاله با استفاده از عناصر داستان به بررسی و مقایسه هر دو اثر پرداخته ایم و در انتها مشخص شده که نویسنده ایرانی با استفاده از بازآفرینی خلاق توانسته است بن مایه داستانش را از روایت خارجی بگیرد و با استفاده از عناصر داستان، رنگ تازه ای به قصه خویش بدهد.

نمایش نامه هری پاتر و فرزند نفری نشده متنی است که با بهر هگیری از مولفه اسطوره ای نبرد خیر و شر، به روایت سرکشی نسل جدید علیه نسل قدیم پرداخته ااست. آن چه در این روایت از اهمیت اساسی برخوردار است نوع نگاه نویسندگان به موضوع سرکشی است که در ظاهر اثر نمایان نمی شود، بلکه در ژرف ساخت اثر پنهان است. در این جستار به بررسی ساختاری این نمایش نامه می پردازیم تا علاوه بر مشخص کردن ساختار روایت آن، برخورد محافظه کارانه آن را نیز با این موضوع تشریح کنیم.

بررسی دو کتاب از مجموعه کتاب های کی بود کی بود؟ من نبودم، که با بیانی شعرگونه و روان بیان شده برای مخاطبین کودک در گروه سنی « ب» است. تلاش این کتاب آشنایی و یاددهی امور پیرامونی کودک است که تجربه های کوچک و نتایج آن ها را در اختیار کودک قرار می دهد.

پرورش هوش اخلاقی و آموزه های دینی به کودکان یکی از موضوعات قابل توجه در حوزه تعلیم و تربیت به شمار می رود و به همین دلیل شاهد تالیف و ترجمه در قالب داستان و شعر در این زمینه از سوی افراد دغدغه مند هستیم. البته اگرچه ادبیات می تواند محمل مناسبی برای تحقق این مهم باشد، اما به زعم نگارنده صرف کاربرد قالب ادبی و داشتن انگیزه برای پرداختن به این امر کافی نیست و لازم است آموزش به روشی دیگر با بیشترین بازدهی و کمترین اشتباه انجام شود. درواقع به نظر می رسد شیوه های معمول و رایج خطابی برای آموزش آموزه های دینی مناسب ذهن و روحیه کودک امروز نبوده و مخاطب فعلی نیازمند پرسشگری فیلسوفانه ست. از همین رو نگارنده در این نوشتار ضمن نقد محتوای کتاب مواظب جریمه ی خدا باش که با هدف آموزش مفاهیم دینی و استفاده تربیتی از « جهنم » نگاشته شده، جایگزینی برای این منظور پیشنهاد می کند.

در این نوشتار، کتاب « در پیاده رو » اثر بیوک ملکی و تصویرگری محمدعلی بنی اسدی، به لحاظ ویژگی های زیباشناسی و ساختار تجسمی مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است تا میزان نقش تصاویر در بیانگری واژه ها و اثرگذاری آن در جهان ذهنی مخاطب مورد ارزیابی قرار گیرد.

سال های اول زندگی کودکان بر مبنای رشد و آموزش معنی پیدا می کند. هر نوع آموزش و طراحی برای آن ها باید منفرد و خاص احوال و شرایطشان باشد. یکی از انواع این آموزش و طراحی ها، می تواند در زمینه کتاب های تصویری باشد. همان طور که نویسنده با در کنار هم گذاشتن کلمات، داستانی را می نویسد، تصویرگر نیز باید با در کنار هم گذاشتن عناصر بصری، تصاویری را بیافریند که یا خود به تنهایی داستانی را بیان کنند و یا مکمل متن یک داستان باشند که انجام این امر بر مبنای اصول، قواعد و عوامل خاصی است که باید در طراحی این نوع کتاب ها مدنظر قرار داد؛ بنابراین، با توجه به این مهم، در این مقاله بعد از تشریح نقش مهم کتاب برای کودکان در ایجاد و کمک به رشد همه جانبه آن ها، یک سری اصول من باب طراحی کتاب برای کودکان و علی الخصوص طراحی کتاب های تصویردار ارائه گردیده است.

مقاله حاضر بررسی عناصر نگارشی داستان هملت با تاکید بر خطاهای رایج ناشی از تاثیر ساختار ترجمه است. علائم سجاوندی از نظر یک دستی، خطاهای نگارشی و ویرایشی با توجه به کمیتی که از آن ها در داستان مشاهده شده و مسئله افزایش متن داستان به دلیل اضافه کردن واژگان و نشانه های غیرضروری با عناوین مختلفی در مقاله بررسی شده است. حاصل سخن این است که داستان هملت از ترجمه روان و مناسبی برای مخاطب نوجوان برخوردار نیست و در کل، وحدت رویه در ترجمه اثر دیده نمی شود.

این نوشته به مقایسه مطالب کتاب تاریخ ادبیات کودک و نوجوان در ایران نوشته دکتر آسیه ذبیح نیا عمران و حسین بردخونی و کتاب ده جلدی تاریخ ادبیات کودکان ایران نوشته محمدهادی محمدی و زهره قایینی می پردازد و نگارنده مدعی است مطالب بخش عمده ای از کتاب ذبیح نیا عمران و بردخونی شباهت بسیار زیادی به مطالب کتاب محمدی و قایینی دارد. در این نوشتار، ضمن معرفی مختصری از موضوع تاریخ ادبیات کودک در کشورمان، فصل بندی و تقسیم بندی این دو کتاب، دوره های تاریخی موردبحث در کتاب ها، ارجاعات و منابع این دو اثر بررسی شده و تصمیم نهایی مبنی بر این که تشابه مطالب توارد است یا انتحال یا هیچ کدام نیست بر عهده خواننده خواهد بود.

ادبیات کودک نقش بنیادین و سازندهای در تکوین بخشی از میراث و هویت فرهنگی و ادبی هر جامعه دارد. ادبیات کودک و نوجوان هنگامی پدید آمد که بزر گسالان متوجه شدند کودکان و نوجوانان به سبب گنجایش های شناختی و ویژگی های رشدی خود آمادگی پذیرش متن های سنگین را ندارند و به متن هایی نیاز دارند که پاسخ گوی رشد آن ها باشد. جدای از تلاش نویسندگان و پژوهشگران در خلق و گردآوری آثار داستانی در زمینه کودکان و نوجوانان، مسئله مهم دیگری نیز در روند تحول ادبیات کودکان نقش بسزایی داشت، این مسئله پدیده جدیدی بود که به صورت ترجمه آثار خارجی برای غنی تر کردن کتاب های مربوط به کودکان اتفاق افتاد. کتاب های ترجمه شده باعث می شوند کنجکاوی های کودکان در زمینه های مختلف ارضا شده، به پرسش های آن ها پاسخ های مناسب تری داده شود و با فرهنگ سرزمین های مختلف آشنا شوند. به بیان دیگر، یکی از راه های ایجاد شناخت و ارتباط میان کودکان جهان، ترجمه کتاب های مناسب و باارزش ملل مختلف است تا از این طریق کودکان با فرهنگ یکدیگر آشنا شده و با مطالعه تاریخ، آداب ورسوم و نحوه زندگی، مسائل و مشکلات و مبارزات و تلاش های ملت ها، خود را بهتر بشناسند و از آن ها بیاموزند (حجازی 1382: 186 ). به این ترتیب، کتاب ترجمه برای کودکان مورد ارزیابی علمی قرار می گیرد.

این نوشتار به بررسی کتاب هوشا در جست وجوی راز زیست گنبد نوشته حمید اباذری پرداخته است نگارنده این مقاله در این کتاب رگه هایی از برخی داستان ها را پیدا کرده است مثلا داستان کشتی حضرت نوح. از مهم ترین ویژگی های این کتاب، فانتزی بودن داستان آن است که در این نوشتار به ویژگی های فانتزی، علمی و تخیلی آن پرداخته شده است.

ساختار داستان کودکانه از لحاظ عناصر داستانی (طرح، موضوع، عمل یاحادثه، شخصیت، رفتار و گفتار) تفاوت چندانی با ساختار داستان های غیرکودک ندارد. تنها، مخاطب این دو نوع داستان است که بین آن ها تفاوت ایجاد می کند. منوچهر احترامی یکی از موفق ترین نویسندگان حوزه ادبیات کودک است که آثار کودکانه او نظیر « حسنی نگو یه دست هگل »، کودکان سه دهه معاصر را به خود جذب کرده و با موضوع جذاب و شخصیت های دوست داشتنی، زبان روان و بیان کودکانه و موزون خود آنها را تحت تاثیر قرار داده است. این پژوهش می کوشد ساختار داستان های کودکانه منوچهر احترامی را که در قالب اشعار کودکانه بیان شده اند، ازنظر پرداخت و محتوا بررسی کند و به این نتیجه برسد که علت جاودانه شدن آثار کودکانه او در دوره معاصر، در میان تعداد زیادی نویسندگان کودک و نوجوان چه بوده است؟ تا شاید راهگشای نویسندگان کودک در حال و آینده باشد و دوباره پهنه ادب داستانی کودک فارسی شاهد خلق چنین داستان هایی باشد که برای مدت مدیدی در حافظه والدین و کودکانشان نقش ببندد.