فصلنامه نقد کتاب کلام فلسفه عرفان
پیاپی 7-8 (پاییز و زمستان 1394)

جستارنوشت های دکتر داوری یک ویژگی مشخص و گریزناپذیر دارند؛ آن ها نمی گذارند خواننده با آرامش بخواند، داده ای بیاموزد و به سادگی از کنارشان بگذرد بلکه در برابر او می ایستند. همین ویژگی نیز علت کمتر خوانده شدن و شتاب زده قضاوت شدنی می شود که فراوان است و معمول. این جستارها گاه چنان نامانوس و به دور از برداشت اولیه ما از امور هستند که در برخورد نخست معمولا به طور کلی نامقبول یا دست کم پیش بینی ناپذیر می نمایند.
به دیگر سخن این نوشته ها ما را ناگزیر از تفکر می کنند. مخالف یا موافق باشیم فرقی نمی کند زیرا اگر مخالف نخواهد کناره بگیرد و یکسره باطل بینگارد و باب گفتگو را ببندد، باید بتواند در همان سطحی که داوری اندیشیده، بیندیشد تا سخن بدیلی بیاورد و موافق نیز به دلیل پیش بینی ناپذیری و زنده بودن فکر وی ناچار است چاره ای بیندیشد و لاجرم فکر کند. از همین روست که مخالفت و موافقت با نظرات وی چندان مهم نیست زیرا اگر خواننده را به فکر واداشته، موفق بوده و اگر هم به فکر وانداشته که دیگر موافقت یا مخالفت با آن اهمیتی ندارد. در میان این مجموعه ها، درباره غرب نیز به هیچ وجه استثناء نیست و با اطمینان می توان آن را از مهم ترین جستارنوشت های دکتر داوری دانست. این نوشتار نیز تلاشی است برای نشان دادن وجه اهمیت این مجموعه[1].
[1] «درباره غرب» سرشار از ایده های بسیاری است که در این یادداشت کوتاه مجالی برای اشاره به آن ها نیست از جمله مسئله مهم درک از زمان و تاریخ که در «فلسفه معاصر» و «جهان و جهانی شدن» آمده است و نیز بحث از امکان های گفتگو و نسبت مرکز و پیرامون. در این یادداشت اما تلاش می شود به جای اشاره به تمامی ایده ها با تکیه بر ایده مرکزی کتاب با نگاهی تفسیری برخی عناصر جدا از هم، در کنار هم و با هم فهم شوند.

نوشتار پیش رو حاوی انتقاداتی بر دیدگاه های منطقی، معرفت شناختی و هستی شناختی مندرج در کتاب بن لایه های شناخت و بویژه حاوی اشکالاتی بر تفسیر این کتاب از نقد عقل محض کانت است. نویسنده بن لایه ها... تلاش کرده است بر پایه حضوری دانستن علم به امور حسی یا فراحسی، به این نتیجه گیری ها بپردازد: ماهیت علم تصور است؛ همه احکام تحلیلی پسین هستند؛ غیر از ضرورت، جهت دیگری برای قضایا (مانند: امکان، فعلیت و دوام) قابل تصور نیست؛ هیچ صفت عرضی مفارقی در هیچ چیزی وجود ندارد؛ و... و بر مبنای این نظریات، از دیدگاه های کانت در نقد عقل محض، انتقاد کند. در این مقال، علاوه بر نظریات خاص نویسنده بن لایه ها... ، انتقادات ایشان از کانت نیز مورد ارزیابی و بررسی قرار خواهد گرفت.

«فرهنگ» یکی از مهم ترین واژه های دوران معاصر است، به گونه ای که امروزه همه حوزه های علوم انسانی و حتی دیگر علوم، بخشی از مطالعات خود را به بررسی ارتباط فرهنگ و آن حوزه اختصاص داده اند. فلسفه نیز به عنوان ژرف ترین حوزه تفکر بشر از این موضوع مستثنا نبوده و از اولین حوزه هایی به شمار می رود که به اهمیت موضوع فرهنگ پی برده و آن را مورد پرسش قرار داده است.
دکتر علی اصغر مصلح، عضو هیئت علمی گروه فلسفه دانشگاه علامه طباطبایی، بعد از حدود 10 سال پژوهش و مطالعه در این موضوع، به دنبال ارائه یافته ها و آموخته ها و طرح پرسش ها و دغدغه های خود در این کتاب است. کتاب فلسفه فرهنگ به مثابه دائره المعارفی است که مولف تلاش کرده تا تمام موضوع هایی را که ذیل این مفهوم می گنجد، در مدخل های متعدد مطرح کند. دکتر مصلح در این کتاب کوشیده است تا این حوزه را با استناد به آرای متفکران غربی و ایرانی معرفی و سپس موضوعات، مسائل و عناصر آن را بیان کند و در نهایت به بررسی و واکاوی زمانه خود بپردازد. هدف نگارنده این مقاله در وهله اول معرفی این کتاب به عنوان منبعی مهم و جامع برای علاقه مندان و پژوهشگران این حوزه و بعد، آوردن ملاحظاتی در مورد کتاب است.

به تازگی و برای نخستین بار بخش طبیعیات کتاب المشارع و المطارحات شیخ شهاب الدین سهروردی به همت استاد دکتر نجفقلی حبیبی تصحیح و توسط انتشارات کتابخانه مجلس شورای اسلامی منتشر شده است. در این مختصر به معرفی و بررسی این اثر می پردازیم.
کتاب المشارع و المطارحات مفصل ترین اثر شیخ اشراق است که پس از کتاب حکمه الاشراق، یکی از مهم ترین آثار وی به شمار می آید. هانری کربن در سال 1323 شمسی (1944م) بخش الهیات این کتاب را تصحیح و منتشر کرد، سپس در سال 1385 بخش منطق آن به کوشش دکتر مقصود محمدی و اشرف عالی پور تصحیح شد و درنهایت بخش طبیعیات این اثر در سال 1393 توسط دکتر نجفقلی حبیبی تصحیح و منتشر شد. بدین ترتیب کل این اثر در طول مدت 70 سال تصحیح و منتشر شده است.

کتاب فلسفه تحول تاریخ، برای شناخت ماهیت و مولفه های اصلی فلسفه تاریخ و علم عمران ابن خلدون از یک سو، ماهیت و مولفه های اصلی فلسفه تاریخ استاد مطهری از سوی دیگر، و نسبت سنجی و مقایسه میان این دو فلسفه تاریخ تالیف شده است، تا از رهگذر این نسبت سنجی، مقیاس و معیاری برای فلسفه الهی تاریخ ارائه کند. این کتاب از چهار فصل و یک ضمیمه تشکیل شده است. اشکال های جدی به شیوه نگارش این کتاب وارد است و برای رسیدن به اهداف یک کتاب تخصصی این اشکال ها باید برطرف شوند.

باید از نویسنده محترم مقاله معرفی و نقد کتاب فلسفه تحول تاریخ در شرق و غرب تمدن اسلامی، که این کتاب را برای بررسی و ارزیابی انتقادی انتخاب نموده اند، تشکر، و از زحمتی که کشیده اند، قدردانی نمائیم. دلسوزی و دقت نظر ناقد گرامی چه با مطالب ایشان موافق و یا مخالف باشیم بیش از هر چیز دیگری مهم و ارزشمند است؛ چرا که بذل توجه و موشکافی ها درباره یک اثر علمی، موجب غنای بیشتر و رفع کاستی های آن اثر می گردد.

پذیرفتن پیشنهاد نگارش نقدی بر کتابی آموزشی چندان موجه نیست؛ زیرا کتابی که با اسلوب آموزشی و توصیفی، و نه تحلیلی، نگاشته شده باشد، کارویژه ای خاص خود دارد و نقد آن را دشوار خواهد کرد. نکته دوم در دشواری نقد کتاب «شاخصه های عرفان ناب شیعی»، ساختار شفاهی آن است که طبیعتا خالی از دقایق متون پژوهشی خواهد بود. به هر تقدیر، طی مطالعه کتاب، نکاتی مثبت و منفی به ذهن این حقیر رسید که آن ها را در محورهایی کوتاه ارائه کرده ام.

این سطور جهت معرفی و بررسی کلی کتاب ادیان و مذاهب در ایران باستان نوشته شده است. اثر مذکور از سوی گروهی از مولفان و به سرپرستی دکتر کتایون مزداپور به رشته تحریر درآمده است. این کتاب به پیشنهاد گروه ادیان و عرفان انتشارات سمت و به منظور فراهم آوردن منبعی تازه برای مطالعه بیشتر دانشجویان گرد آمده و سعی راقم این سطور، معرفی و بررسی اهمیت این اثر و آثاری از این دست در جغرافیای دین پژوهی و فضای آکادمیک، گزارش کلی از سرفصل ها، محتوا و منابع کتاب و دست آخر نقد و برشمردن محاسن و برخی معایب آن خواهد بود. ناگفته پیداست که ذکر برخی ضعف ها و کمبود ها چیزی از قدر و قیمت تلاش نویسندگان کتاب نمی کاهد و اجر آنان در افزودن منبعی تازه به حوزه مطالعات ادیان محفوظ است.

برنامه فلسفه برای کودکان با هدف پرورش تفکر انتقادی، تفکر خلاق و تفکر مراقبتی کودکان و نوجوانان توسط متیو لیپمن طراحی شده و یک دهه است که در کشور ما مورد توجه قرار گرفته است. تالیفاتی در زمینه نقد و بررسی این برنامه از منظر فلسفه و تربیت اسلامی صورت گرفته است، از جمله این تالیفات، کتاب نقد مبانی فلسفی فلسفه برای کودکان، نوشته آقای دکتر علی ستاری است که با ادعای رویکرد به مبانی فلسفی تربیت اسلامی و با تاکید بر مبانی فلسفی حکمت متعالیه، به بررسی و نقد مبانی برنامه فلسفه برای کودکان پرداخته است. وقتی با نگاهی نقادانه، به ادعاها و نقدهای بیان شده در این کتاب نگاه می کنیم، به سوءبرداشت ها، مغالطات و ارجاعات نادرستی از جانب نویسنده مواجه می شویم، از جمله سوءبرداشت ها و مغالطات صورت گرفته مغالطه تفسیر نادرست، تعمیم شتاب زده، حمله به پهلوان پنبه، آوردن ادعای بدون دلیل، تناقض گویی و ضعف ارجاعات است که این مغالطات سبب شده است نتیجه گیری های نویسنده خلاف واقع باشد. در این مقاله ابتدا برای به دست دادن اطلاعات لازم به خواننده، مروری اجمالی به فصل های کتاب شده و سپس با ارائه شواهد و نمونه هایی از این کتاب، مغالطات و سوءبرداشت های نویسنده بررسی و نقد شده است.

در عصر جدید مفهوم علم در جهان غرب تحولی عظیم یافته است و با تحقیقات و تجربیات دانشمندان عالی قدری چون کپرنیک و گالیله و فلاسفه ای چون فرانسیس بیکن و رنه دکارت (که در واقع اصول تفکر جدید را بنیان نهاده اند) روح حاکم بر آن و بینش و روشی که به نحوی از انحاء مناسبتی با آن دارد به طور صریح بیان شده است. با این حال تحول تاریخی فلسفه در عصر جدید در دنیای غرب الزاما در جهت اسارت کامل تفکر فلسفی به وسیله علم جدید نبوده است و در واقع اگر در نحله هایی چون فلسفه تحصلی اوگوست کنت، که در نوع خود از اقسام بسیار سطحی تفکر به حساب می آید، تن به چنین اسارتی داده شده است عملا از این نظرگاه نه مفهوم درستی از فلسفه به دست آمده و نه تصور دقیقی از علم. در واقع به جای این که علم از بت های بیکنی رها شود، گاهی با نفی آینده و امکانات آتی خود، و با توجه انحصاری به فن و صنعت، خود به بت متحجری تبدیل شده است.

مقاله حاضر سعی دارد تا جایگاه کتاب اصول ریاضی فلسفه طبیعی تالیف آیزاک نیوتن را در تکامل معرفت علمی نشان دهد و انتشار این کتاب را در محل تقاطع تکامل اندیشه های فیزیکی و ریاضی به نمایش گذارد و آن را به عنوان کتابی که تحولات ژرف مشابهی را در ریاضیات و فیزیک ایجاد نموده، معرفی کند. این که چگونه اندیشه های اخترشناسی کوپرنیک و کپلر و اندیشه های فیزیکی گالیله بوسیله نظریهگرانش عمومی نیوتن متحد شده اند و تصویری واحد از جهان هستی ساخته اند، و نیز این که چگونه روش های ریاضی مورد استفاده در این کتاب دستاوردهای ریاضی دانانی هم چون ارشمیدس، آپولونیوس و دکارت را یکپارچه ساخته و در نهایت به آفرینش دانش «حساب دیفرانسیل و انتگرال»انجامیده است.

الهیات ادیان خدامرکز، الهیات حضور است. تعالی و حضور امر الوهی در تاریخیت ما به هم آمیخته است و متفکران و عارفان هریک کوشیده اند این دوتایی درهم رفته را از هم واکنند. مطالعه حاضر با روش تحلیل محتوای کیفی، دال مرکزی در متن ارکون را دوگانه تعالی و حضور در تاریخیت اسلام می بیند. دوگانه های دیگر از این دوگانه مرکزی سرچشمه گرفته اند: 1. دو گانه «خدا و خدا»؛ 2.دوگانه «قرآن و قرآن» (تفکیک میان کلام شفاهی و نص قرآنی)؛ 3. دوگانه «قرآن و اسلام»؛ 4. دوگانه «اسلام و اسلام» یا اسلام بدون اسلام که مدل ارکون در این خصوص اسلام یک و دو و سه است؛ 5. دوتایی تاریخ رستگاری و تاریخ پیروزی. حقیقتی که معنادهنده به زندگی بود، مشروعیت بخش مناسبات سیاسی و مرجع اقتدار می شود. حقیقت با هویت و ایمان با ایدئولوژی در هم می آمیزد. در پایان بحث، پرسش مطالعه این است که طرحی از نوع پروژه ارکون تا چه حد می تواند امکان پذیر و کارآمد باشد. در مقیاس زمانی کوچک پاسخ رضایت بخشی به این سوال نمی یابیم. اما در چشم انداز بزرگ تر، راهی جز یک مدل درون ماندگار نیست. صرف نقد اثبات گرایانه از بیرون کارساز نخواهد بود. طومار این دین با انواع قرائت های متکثر، لایه به لایه گشوده می شود. ما بخشی از تاریخی دینی هستیم که درصدد تحلیل اوییم. بهتر است خود را از وسوسه اثبات جزم اندیشانه یک نقد برهانیم. درکی فضایی و گردشی تاریخی با ابزارهای تحلیل نشانه شناسی، به کثرتی از آرا می رسد که اسلامی بیرون از آن ها در کار نبود و نیست. آن ها همه و همچنین ما اکنون، همه بخش های مختلف یک داستان هستیم.

نوشتار حاضر نقدی است درباره کتاب فلسفه آلمانی (1760-1860): میراث ایدئالیسم، اثر تری پینکارد که به تازگی توسط ندا قطرویی به فارسی ترجمه و به همت انتشارات ققنوس منتشر شده است. لذا این نوشتار شامل سه بخش است: نخست، درباره خود تری پینکارد و رویکرد هگل پژوهی وی؛ دوم، درباره محتوای کتاب، فصول و مسئله آن؛ و سوم، درباره ترجمه فارسی کتاب.

ویتگنشتاین در تبعید عنوان کتابی است به قلم جیمز سی. کلاگ، استاد فلسفه در دانشگاه ویرجینیا-تک، که در سال 2011م توسط انتشارات دانشگاه MIT منتشر، و اخیرا نیز ترجمه ای فارسی از آن به قلم نگارنده، توسط نشر ققنوس روانه بازار کتاب شده است. در این مقاله خواهم کوشید که ضمن ارائه یک چشم انداز کلی از مدعیات اصلی کلاگ در این کتاب، به ظرفیت این مدعیات در زمینه سازی کسب درکی هرچه سازوارتر از زوایای متنوع فلسفه ویتگنشتاین بپردازم.

دانشنامه فلسفه استنفورد عنوان مجموعه فلسفی است که انتشارات ققنوس دست به ترجمه و چاپ تدریجی آن زده است. تا زمان نگارش این مقاله 32 شماره از آن منتشر شده است. ما در این جا، سرفصل های چهار کتاب از این مجموعه، یعنی شماره های 29 تا 32 را بررسی و مرور خواهیم کرد. دلیل انتخاب این چهار شماره زمان انتشار آن هاست، که در سال اخیر چاپ و وارد بازار شده اند، و درنتیجه آخرین شماره های مدخل تا زمان نگارش این متن می باشد. لذا در این مقاله پس از ذکر مقدمه ای که در واقع معرفی این دانشنامه است، در بخش های بعدی آن، این چهار کتاب از دانشنامه بررسی خواهد شد.

«دست نوشته های اقتصادی و فلسفی 1844» یا دستنوشته های پاریس اثری متعلق به دوران جوانی کارل مارکس است که در فهم اندیشه فلسفی او اهمیت بسزائی دارد. این اثر در سال 1377ش برای نخستین بار توسط نشر آگاه منتشر شد و اکنون ویراست سوم آن توسط نشر آشیان به چاپ رسیده است. این مقاله علاوه بر ارائه توصیف و تفسیری فراگیر از مسائل مطرح در کتاب، مفهوم «بیگانگی» را به عنوان دال مرکزی این متن مورد توجه قرار می دهد و به ابعاد مختلف آن می پردازد.

در تاریخ فلسفه از دیرباز سنت براین بوده است که برای فهم بهتر آثار بزرگ فیلسوفان، شرح های گوناگونی نگاشته شود، چنان که گاهی خود این شرح ها به آثاری ماندگار و بزرگ تبدیل شده اند. وجود و زمان نیز از آثار فلسفی بزرگ عصر ماست که معانی دشوار آن، انگیزه صاحب نظران برای نگارش شرح های متعدد بر آن را موجه می سازد. یکی از شرح های قابل استفاده، که به لحاظ حجم و تفصیل و دشواری بیان، مسیر اعتدال را برگزیده است، شرح آندرئاس لوکنر بر این اثر است، که در سال جاری با ترجمه دکتر احمدعلی حیدری وارد عرصه نشر شده است. این کتاب، اثری مفید و غنی برای علاقه مندان است که می توان آن را به عنوان منبعی دانشگاهی در اختیار دانشجویان مقاطع مختلف رشته فلسفه و سایر رشته های مرتبط قرار داد. نوشتار پیش رو به معرفی کوتاه و ذکر ویژگی های این اثر می پردازد.

کتاب هایدگر واپسین نوشته جولیان یانگ، استاد دانشگاه ویک فارست[1] آمریکاست، که در سال 1394 با ترجمه جناب آقای خداپناه توسط انتشارات حکمت به چاپ رسیده است. این کتاب همان گونه که عنوان آن نشان می دهد به تبیین و بررسی آرای هایدگر متاخر می پردازد و مولف، خود، در درآمد کتاب بیان کرده که مقصود وی از هایدگر متاخر، هایدگری است که در مسیر تفکر خود تا جایی که باید پیش رفته، نه آنکه مقصود این باشد که وی در مسیری کاملا متمایز از تفکر سال های اولیه اش گام برداشته است، و حتی در بخش های مختلفی از کتاب به نوعی به پیوستگی تفکر هایدگر در تمام طول حیات فکری وی اشاره شده است. نکته جالب توجه این است که با وجود آن که بسیاری افراد، تفکر متاخر هایدگر را سخت و گاه حتی غیر قابل فهم می دانند، در این کتاب به بیانی بسیار صریح و روان و گویا مسائل فکری هایدگر متاخر مورد بررسی قرار گرفته است و منظومه منسجمی از مهم ترین مسائلی که هایدگر بدان ها پرداخته ارائه شده است، و همین مسئله سبب شده تا این کتاب نه تنها برای افرادی که در آغاز مسیر آشنایی با هایدگر هستند مفید باشد، بلکه می تواند برای بسیاری از هایدگرپژوهان که در فهم آرای هایدگر متاخر و ارتباط موضوعات فکری وی با یکدیگر دچار ابهام هستند نیز مورد استفاده قرار بگیرد.

[1] Wake Forest University

دائره المعارف شرح حال اندیشمندان اسلامی شامل 300 مدخل است که توسط 38 مولف و با ویراستاری الیور لیمن[1] تدوین شده است. این مجموعه نخستین بار در سال 2006 با جلد گالینگور در دو مجلد توسط انتشارات بلومبزبری[2] در لندن و نیویورک منتشر شده است. سپس در سال 2015 با جلد شومیز و به صورت تک جلدی در 500 صفحه تجدید چاپ شده که در این چاپ برخی از اشتباهات چاپ نخست تصحیح شده و عنوان برخی از مدخل ها نیز به عنوانی مشهورتر تغییر یافته است.
[1] Oliver Leaman.
[2] Bloomsbury Publishing.

کنفرانس «عقل و دین در نظر و عمل» به همت موسسه دومنیکن های هامبورگ آلمان و موسسه مطالعات اسلامی برلین در شهر کلن آلمان برگزار شد. در این نوشتار گزارش کوتاهی از این گردهمایی ارائه می شود.

آنچه در پی می آید مقدمه دکتر رضا داوری اردکانی، استاد ممتاز فلسفه و رییس فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران است که برآخرین اثر منتشره خود یعنی مسائل تاریخی و قدرت سیاست نگاشته اند، آنچه این اثر رااز سایر اثار ایشان متمایز میکند توجه جدی به کارکردها و بعضا سوء کارکردهای فلسفه و فهم فلسفی در روزگار ما و به تعبیر ایشان روزگار تکنیک می باشد.

نشست نقد و بررسی کتاب ما و فارابی اثر سید جواد میری، عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با همکاری فصلنامه نقد کلام ، فلسفه و عرفان و گروه فلسفه و علوم اجتماعی انجمن جامعه شناسی ایران با حضور دکتر سید جواد میری ، دکتر محمد امین قانعی راد ، دکتر محمد علی مرادی و مالک شجاعی جشوقانی در سرای اهل قلم برگزار شد. از خانم فاطمه شمسی (از سایت فرهنگ امروز) که زحمت پیاده سازی و گزارش نشست و آقای رسولی پور، مدیرمسئول سایت، که اجازه نشر مکتوب این نشست را دادند ، سپاسگزاریم. کتاب ما و فارابی را انتشارات جامعه شناسان به سال 1394 منتشر کرده است

به همت خانه نقد موسسه خانه کتاب و با همکاری فصلنامه نقد کلام، فلسفه و عرفان، نشست نقد و بررسی کتاب مسائل اساسی پدیدارشناسی اثر مارتین هایدگر با حضور «دکتر محمدرضا حسینی بهشتی»، مترجم کتاب؛ «دکتر پرویز ضیاءشهابی»؛ «دکتر شمس الملوک مصطفوی»؛ «دکترمحمد زارع شیرین کندی» و مالک شجاعی جشوقانی در سرای اهل قلم برگزار شد.