فصلنامه نقد کتاب تاریخ
پیاپی 6-7 (تابستان و پاییز 1394)

یکی از کتاب های چاپ شده در حوزه تاریخ، کتاب اسلام در آسیای مرکزی است که به عنوان یک اثر پژوهشی درباره اوضاع تاریخی و سیاسی مسلمانان در کشورهای مستقل مشترک المنافع شرق دریای مازندران تالیف شده است. به رغم اهمیت موضوع و ضرورت پژوهش در این حوزه، این کتاب به دلیل نارسایی های متعدد ازجمله ناهماهنگی عنوان و محتوا، بی توجهی به هدف پژوهش، ضعف روش تحقیق علمی، ضعف نگارش و تدوین مطالب، رعایت نکردن موازین علمی درتدوین کتاب و وجود اغلاط ویرایشی و محتوایی، در نیل به هدف ارایه شرحی مناسب از موضوعناکام مانده است.

آ نچه در پی م یآید معرفی و نقد کتاب نظریه توطیه و فقر رو ششناسی در تاری خنگاری معاصر ایران اثرعبدالله شهبازی است. این اثر به موضوع بررسی کاربست مفهوم تیوری/ توهم توطیه در تاریخ معاصر و گفت وگوی حسینعلی نوذری، « نظریه توطیه و فقر رو ششناسی » ایران در قالب مقال های با عنوانحسین آبادیان و مجید میرمنتهایی با نویسنده اختصاص دارد. شهبازی در این اثر م یکوشد به معرفیدیدگا ه های رایج درباره نظریه/ توهم توطیه بپردازد؛ ازای نرو به بررسی دیدگا ه های عبدالکریم سروش،ناصر ایرانی و ب هویژه یرواند آبراهامیان و احمد اشرف در زمینه نظریه / توهم توطیه پرداخته و ضمناشاره به تعری فهای ارای هشده از سوی آنان از این مفهوم، رویدا دهایی را که هریک از آنان نمونه نظریه/توهم توطیه دانست هاند، بررسی کرده و کوشیده است آرای آنان را رد کند و به دفاع از توطی هپنداری وتوهمنگاری بپردازد.

دکتر رضا نیازمند به عنوان یکی از شخصیت های اصلی در شکل گیری تکنوکراسی دردهه 40 شمسی است که پایه و اساس بسیاری از صنایع را شکل داده است. سعیدی در این کتاب کوشیده است ضمن معرفی رضا نیازمند، نقش او را در شکل گیری همه آنچه او از آن به عنوان« تکنو کراسی نوظهور دهه 40 » یاد می کند، واکاوی کند.

پس از نبرد آزادی خواهانه مهاجرنشین های آمریکا علیه انگلستان و پیروزی آنان، اعلام نامه استقلال و قانون اساسی این کشور برمبنای تساوی همه افراد و حق حیات، آزادی و کسب سعادت برای همه ابنای بشر استوار شد. بدین ترتیب ایالات متحده نزد ملل جهان به عنوان دولتی آزادی خواه شناخته شد. بیرون راندن ایتالیا از مستعمره های آفریقایی خود و ژاپن از چین، هندوچین، اندونزی، فیلیپین، برمه و کره، موجب شد در پایان جنگ جهانی دوم آمریکا به عنوان سردمدار عدالت، آزادی و دموکراسی نگریسته شود. از سوی دیگر اقدامات فرهنگی، پزشکی و اقتصادی آنان در ایران زمینه ای مساعد، سرشار از تحسین، حق شناسی و اعتماد در اذهان ایرانیان نسبت به دولت آمریکا به وجود آورده بود. اما دیری نپایید که سیاست آمریکاییان در جهان تغییر کرد. استعمار مالی و اقتصادی کشورهای آمریکای لاتین، بمباران اتمی هیروشیما و ناکازاکی، نبرد ویتنام، کودتای 28 مرداد، حضور و دخالت نظامی در بسیاری از کشورهای جهان به ویژه در منطقه خاورمیانه و دیگرمواردی ازاین دست، آمریکا را به کشوری با اهداف و سیاست های استعمارگونه و امپریالیستی در جهان تبدیل کرده است. یکی از نقاط مهم و استراتژیک از نظر سیاسی، اقتصادی و نظامی، خلیج فارس است که دولت آمریکا پس از پایان جنگ جهانی دوم و آغاز جنگ سرد همواره توجه ویژه ای به آن داشته و برای ماندن در این منطقه اقدام به اتخاذ سیاست خاص و حضور نظامی کرده است.

موضوع شیعه، چگونگی پیدایش و گسترش آن و حکومت های برآمده از این ایدیولوژیدر طول تاریخ یکی از مهم ترین مباحث تاریخ اسلام است. نویسندگان این کتاب در پی بررسی موضوعات فوق برآمدند و تلاش کرده اند با یک نگاه تازه سیر تاریخی دولت های شیعی که از نسل پیامبر (ص) و اهل بیت آن حضرت بودند تا دولت های شیعی مستقل و نیمه مستقل اعم از عرب و ایرانی از آغاز غیبت کبری تا حمله مغول و سپس تا تاسیس صفویان بپردازند. فرضیه نویسندگان این است که تا قرن سوم دولت های شیعی توسط کسانی بیشتر از نسل رسول خدا (ص) یا به نام کسانی از خاندان علوی به وجود آمد و تنها از قرن چهارم به بعد دولت های شیعی تاسیس شده با سردمداری غیرعلویان مطرح شد و با هجوم مغولان و برافتادن عباسیان، تعداد دولت های شیعی به خصوص با گرایش امامی بیشتر هم شد؛ و در نهایت با تشکیل دولت صفوی در ایران دولتی پایدار با مذهب شیعه به وجود آمد.

کتاب حاضر به معرفی و تشریح نظریه های فلسفه نظری تاریخ پرداخته است. فیلسوف نظری تاریخ به دنبال فهم معنا و هدف تاریخ، محرک و مکانیسم حرکت تاریخ، غایت، مقصود و سرمنزل تاریخ است. او می خواهد دریابد که آیا سلسله حوادث و رویدادهای گذشته، مجموعه نامرتبط و بی هدفی بوده یا در ورای این رویدادها، هدف، غایت و طرحی نهان بوده است. قایلان به هدف مندی گذشته، بر این باورند که مسلما هدف و طرح و قواره ای وجود داشته است؛ وگرنه تاریخ به کلی فاقد منطق تلقی می شود. آن ها در صدد بوده اند که این طرح و قواره را بیابند. علاوه بر نظریه ها، نظریه پردازان حوزه فلسفه نظری تاریخ نیز معرفی شده اند و اندیشه های آن ها موردنقد و ارزیابی قرار گرفته است.

باور به ظهور منجی رهاننده اعتقاد استواری در ادیان زرتشتی، یهودیت، مسیحیت و اسلام است که امید زنده ای را در دل های مومنان به این دین ها به وجود آورده است. طی تاریخ طولانی هرکدام از این مذاهب، این اندیشه موجب تحمل، ایستادگی و حرکت هایی از سوی باورمندان به موعود در مقابل شرایط سخت سیاسی و اجتماعی شده است. با حمله اعراب مسلمان به ایران و سقوط امپراتوری ساسانی، تغییرات زیادی در ساختار سیاسی، اجتماعی و مذهبی ایرانیان ایجاد شد. خلافت امویان و سیاست های آن ها که مبتنی بر اشرافیت قبیله ای عرب، فشار و تحقیر نومسلمانان و غیرمسلمانان ایرانی بود و نیز شرایط نامناسب اقتصادی، به ظهور جنبش های اجتماعی منجی گرایانه در جامعه ایران انجامید؛ جنبش هایی که خلافت های اموی و عباسی را به مخاطرات فراوان انداخت و آنان را به واکنش در برابر این جنبش ها واداشت.

سال های پایانی سده نوزدهم و اوایل سده بیستم در خانات گنجه، شروان، شکی، باکو و شماخی نامیده نمی شد) آشکار شده بود - به یکی از موضوعات اصلی و « آذربایجان » (که تا آن زمان هرگز کلیدی محافل روشنفکری آذربایجان تبدیل شد. آنان با استفاده از روش های غیرعلمی، سست و بی پایه دست به کار تحریف حقایق تاریخی، وارونه نگاری تاریخی و پیشینه سازی کهن در منطقه شدند و با جعل و تحریف به رویارویی با انبوهی از فاکت های تاریخی و اسناد و مدارک برخاستند. برخورد تواریخ در جنوب قفقاز اثر روبن گالیچیان (قالیچیان) نیز با هدف افشای دروغ ها و فریب های روشنفکران و پژوهشگران آذربایجان نوشته شده است. نویسنده با استفاده از نقشه های گوناگون موجود در کتابخانه ها، موزه ها، آرشیوها و بنیادها و موسسات پژوهشی جهان، ادعاهای پوچ، واهی و بی پایه وارونه تاریخ نگاران آذربایجانی را بر اساس این نقشه ها رد و بی رنگ می کند.

پژوهش درباره تاریخ تشیع خاصه در دوره پیش از صفویه و از سد ه های هفتم تا دهم هجری با مشکل اساسی کمبود منابع روبرو است؛ به این معنی که محقق به منابع تاری خنگاری یا کتا بهای تراج منگاری تالی فشده توسط شیعیان دسترسی ندارد و برای بررسی تاریخ تشیع در دوره اخیر باید از نوع دیگری از منابع بهره گیرد. وجود مراکز و جوامع شیعی در این ادوار و جریا نداشتن حیات علمی در آ نها، یعنی کتابت آثار و خواندن آ نها نزد مشایخ و اخذ و دریافت اجازات روایت آثار، منابع مهمی هستند که م یتواند تا حدی مشکل نبود منابع را برطرف کند. البته مشکل اصلی ای نجا است که این منابع خود عموما ب هصورت نسخ ه های خطی در کتابخان ه های مختلف پراکند هاند؛ ولی بخشی از اجازاتی که به آ نها اشاره شد (دستکم اجازات اصلی) در پایان بحار الانوار تالیف محمدباقر مجلسی (متوفی 1110 ه.ق) گردآوری شد هاند. این اجازات به دلیل اشتمال بر مطالب فراوان درباره مراکز 1 علمی و نام شخصی تهای علمی مشهور در سد ه های هفتم تا دهم م یتوانند ب هعنوان منبعی مهم برای بررسی تاریخ تشیع استفاده شوند و تحلیل محتوای آ نها، البته در کنار درنظرگرفتن مطالب دیگر (در کتا بهای دیگر)، م یتواند به فهم تاریخ تشیع و برخی سن تهای عملی عالمان شیعی در آن سد ه ها کمک کند. بخش مهمی از اجازات دیگر شامل انهاء و بلاغ قرایات و اجازات مختص رتر در کتا بهای ریاض العلماء و الذریعه و طبقات اعلام الشیعه به تفاریق نقل شده است که مراجعه به آ نها نیز م یتواند به تکمیل مباحث و گاه ارایه تصویری کام لتر کمک کند 2. با چنین رویکردی، جعفر مهاجر در کتاب جبل عامل بین الشهیدین (دمشق، 2005 م) قصد بررسی حیات فرهنگی تشیع در جبل عامل میان شهید اول و شهید ثانی (متوفی 965 ه.ق) را دارد. ترجمه فارسی کتاب اخیر ب هتازگی توسط موسی دانش روانه بازار شده است. در نوشتار کنونی مروری بر این کتاب خواهیم داشت.

در سال 1990 ، ویراست نخست کتاب انقلاب تاریخی فرانسه: مکتب آنال 89 -1929 ، به عنوان بخشی از « متفکران کلیدی معاصر »- انتشارات پلیت یپرس به چاپ رسید. برک تقریبا بیس توپنج سال از مجموعه پس از چاپ نخست کتاب، ویراست تاز های از کتاب را به چاپ رسانده و سرگذشت مورخان آنال را تا نسل چهارم و تا سال 2014 پیگیری کرده است. این مقاله به بررسی و معرفی محتوای این اثر مهمدر حوزه مکتب آنال م یپردازد.

تحولات عمیق در مرزها و سرحدات ایران در سد ه های گذشته و تقسیم آن به چندین کشور در ده ه های اخیر، ب هتازگی موجب آشفتگی در خوان شهای تاریخی و سیاسی شده است. دول تهای تاز هتاسیس پس از استقلال از شوروی با خلا روحیه ملی مواجه شد هاند و سعی دارند با مل تسازی ب هسرعت به سمت انسجام داخلی حرکت کنند و در برخی موارد نیز مانند جمهوری آذربایجان م یکوشند با ساختن سابقه تاریخی- سیاسی علت وجودی موجهی برای یکی از این کتا بها است که «نادرشاه؛ مکاتبات دیپلماتیک » کشور خود اختراع کنند. کتاب سعی در ساختن مشروعیت و گذشت های تاریخی برای کشور آذربایجان دارد. در این مقاله شالوده و اساس استنادهای تاریخی نویسنده این کتاب مورد نقد و بررسی قرار م یگیرد.

باستان یپاریزی را ب هحق باید پیر تاری خدان و تاری خشناس و طن زدان تاریخ معاصر ایران دانست. او با سبک خاص خود عده زیادی را بتاریخ و نوشت ه های تاریخی آشتی داد و تاریخ محلی را با دید و نگاه خاص خود معنایی دیگر بخشید. استاد فقید که حدود هفتاد سال در زمین ه های تاریخی و ادبی قل مفرسایی و آثار فراوانی عرضه کرد، بدون شک از پرکارترین مورخان معاصر ایران بوده است. ولی کار او در کنار محاسن بسیار، دارای ایراداتی هم بود؛ ازجمله آثارش با معیارهای علمی و آکادمیک تاری خنویسی فاصله داشت. مطمینا با مرگ آن سعید فقید فرصت بیشتری است تا عملکرد او در تاری خنویسی به محک نقد و نقادی گذاشته شود. هدف این مقاله بررسی و تبیین سبک و سیاق استاد باستانی پاریزی در تاریخ نویسی و طرح اشکالات وارد به سبک او و کنکاش درباره پاسخ های آن مرحوم در آثارش به نقد نقادان است. شاید در مدح استاد فقید باستانی پاریزی بسیار کسان به حق و به نحو احسن قلم بزنند. اما نگارنده حقیر به سبک کتاب معروف استاد، خودمشت مالی، قصد نوعی انتقاد ملایم دارم که آن می دانم که هم با بررسی پاسخ های استاد باستانی پاریزی در کتاب « خوش مشت مالی » را نوعی خودمشت مالی به انتقادات منتقدان آثار ایشان همراه است و هم دربردارنده طرح انتقاداتی که استاد پاسخ مشخصی به آن ها نداده است.

یکی از آثار احمد اشرف است که به همراه « طبقات اجتماعی، دولت و انقلاب در ایران » کتاب علی بنو عزیزی نوشته و توسط سهیلا ترابی فارسانی به فارسی ترجمه شده است. این کتاب طبقات اجتماعی » ،« طبقات اجتماعی در ایران اسلامی دوره میانه » دارای چهار عنوان پژوهش دولت، طبقات و رو شهای بسیج » و « طبقات اجتماعی در عصر پهلوی » و « در دوره قاجاریه است که کار مشترک احمد اشرف و علی بنو عزیزی است. با توجه « تود ه ها در انقلاب ایرانبه اینکه این کتاب یکی از مه مترین پژوه شها در این حوزه است و همچنین نویسنده این کتاب سا لها در این زمینه کار کرده است م یتوان گفت کتاب رویکردی ب یطرفانه و محققانه به موضوع پژوهش، یعنی موضوع طبقات و سلسل همراتب اجتماعی، اقتصادی و سیاسی و البته مذهبی، در مقاطع مختلف تاریخ ایران، داشته است. این مقاله سعی دارد علاوه بر نکاتی را که نویسنده به آن نپرداخته است معرفی جامعی از این کتاب ارایه دهد و مورد نقد بررسی قرار دهد.

تاریخ نویسی عصر صفوی از جمله موضوعاتی است که به دلیل نظام تمرکزیافته ی صفویه در ابعاد سیاسی، مذهبی، اجتماعی و دیوانی به ویژه در عصر شاه عباس اول، دستخوش تحولات مهمی شده است. یکی از اثرهای معروف تاریخ نگاری در این عصر تاریخ عالم آرای عباسی، تالیف اسکندربیگ 1043 ه.ق) است. وی از مورخان و منشیان شاه عباس اول بود – ترکمان، معروف به منشی (968 که دوازده سال پایانی عصر شاه را از 1025 تا 1038 ه.ق در خدمت او گذراند و در میان مورخان رسمی عصر شاه عباس جایگاه ممتازی داشت. وی کتابش را به رقابت با تاریخ عالم آرای امینینوشت. کتاب وی در سه جلد، مطالب اجتماعی و زندگینامه ی بسیاری از بزرگان عصر را (از وزرا، مستوفیان، شعرا وادیا و غیره) در بر دارد و در موضوع خود از مراجع معتبر است؛ چراکه خود شاهد وقایع و رویدادها بوده است. نتایج این تحقیق نشان می دهد، کتاب عالم آرای عباسی معرف تاریخ نگاری عصر صفویه است و ازآنجاکه خود مورخ شاهد و ناظر حوادث تاریخی بوده، این کتاب اهمیت بیشتری یافته است. اما در برخی موارد، روحیات مدحی، منشیگری و نظامیگری او نیز به نوعی در تحلیل وقایع تاثیرگذار بوده است و این یک ضعف به شمار می آید.

سرزمین شام به علت ویژگ یهای طبیعی و فرهنگی و قرارداشتن در همسایگی امپراتوری رو مشرقیاز همان عهد ظهور اسلام مورد توجه مسلمانان بود. این سرزمین در زمان خلافت عمر بن خطاب به تصرف مسلمانان درآمد و سپس با تشکیل دولت اموی در شام به مرکزیت دمشق و رونق بخش اداری حکومت و بنای عمار تهای عظیم به اوج شکوفایی در تمدن اسلامی نایل شد و بعدها با تشکیل دولت عباسی - گرچه ب هظاهر مرکز خلافت به بغداد منتقل و از رونق شام کاسته شد و ب هرغم جن گهای شام و روم در سده چهارم هجری - همچنان اهمیت خود را در زمینه سیاسی و اقتصادی و سی فالدوله - که از نظر سیاس ینظامی نقش « دولت حمدانی » حفظ کرد؛ زیرا در منابع اسلامی نام موثری در جن گهای مسلمانان با روم و قبایل شورشی شام ایفا کرده است - درخشش خاصی دارد. همین موضوع باعث شده است شام از اهمیت بسیاری در تحولات سیاسی، نظامی و اقتصادی برخوردار شود و از طرف دیگر به علت غنای اجتماعی، فرهنگی و دینی، همواره مورد توجه محققان باشد. 394 ه.ق) در زمره دول تهای شیعی صاحبنامی است که مقتدرانه بر بخش – دولت حمدانی (292 مهمی از سرزمی نهای اسلامی در سرحدات و ثغر شام حکم م یراند. غزوات و جهادهای مکرر حمدانیان با بیزانسیان موجبات شهر تشان در تاریخ شده و تحرکات نظامی و مناسبات سیاسی دولت حمدانیان نیز از چشم تیزبین مورخان دور نمانده است و بسیاری از مورخان به ثبت این تحرکات نظامی اقدام کرد هاند. در این زمینه منابع اسلامی فراوانی چون تواریخ عمومی، تواریخ محلی، سفرنام ه ها و حتی دیوا نهای شعر وجود دارند که م یتواند روشنگر اوضاع سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی عصر حمدانیان در حوزه شام باشد. اهمیت این دولت از نظر حفاظت فرماندهان شجاع آن از قلمروی اسلامی در برابر حملات رومیان و نیز به دلیل حضور شاعران سخنوری چون ابوفراس حمدانی و متنبی، همچنین با توجه به مبادله کالاهای کشاورزی و معدنی از حوزه شامات به سرزمین روم، موجب شکوفایی و درخشش نام حمدانیان در منابع شده است. ازای نرو شناخت منابع اسلامی تالی فشده در سد ه های چهارم تا هفتم هجری که به وقایع و حوادث دوران حمدانیان نزدیکند و نیز پژوه شهای جدید درباره حمدانیان، م یتواند راهگشای محققان در شناخت اوضاع سیاسی، فرهنگی و اقتصادی این دولت باشد. در ادامه به معرفی این منابع و پژوه شها م یپردازیم.

در میان حوز ه های مورد بحث در تاریخ جایی برای خود گشوده « تاریخ تکنولوژی » مدت زمان زیادی نیست که است و مورخان و پژوهشگران به بحث و کنکاش در این حوزه پرداخت هاند؛ اما متاسفانه نتیجه این تلا شها منجر به تالیف کتا بها و مقالات زیادی در این زمینه نشده است و ما در این زمینه با فقدان منابع روبرو هستیم. افزون بر این پژوه شهایی که تاکنون در این زمینه صورت گرفت هاند، تنها به بحث درباره چگونگی فن، تکنیک و نحوه پیدایش و رشد آ نها در جوامع انسانی در تاریخ جهان از ابتدا تا عصر حاضر م یپردازند و به صورت توصیفی و عمومی م یباشند. نکت های دیگر که در خصوص این دسته از کتا بها که به بحث درباره صنعت و اختراعات م یپردازد حایز اهمیت است، این است که این کتا بها غالبا توسط محققان اروپایی تالیف شد هاند و غالبا با هدف ارایه آگاه یهایی عمومی در این حوزه نوشته شد هاند؛ اما مترجمان ایرانی که این کتا بها را ترجمه کرد هاند هدف دیگری داشت هاند و آن ایجاد شوق و علاقه در میان جوانان و برای آشنایی با اختراعات و با هدف بر طرف کردن نیازمند یهای جامعه ایرانی که در برهه از تاریخ از پیشرف تهای تکنولوژیک غرب، عق بمانده بود، صورت گرفته است. این مقاله تلاش دارد منبع شناسی از پژوه شهای صورت گرفته در این حوزه را برای علاق همندان حوز ه های جدید تاریخ ارایه دهد.