فصلنامه نقد کتاب علوم اجتماعی
پیاپی 3-4 (پاییز و زمستان 1393)

دکتر توسلی، استاد ممتاز دانشگاه تهران، می گوید در دوران دانشجویی جزو آن دسته از دانشجویانی نبود که فعالیت هایش به ازبرکردن و ارائه چند تئوری و نظریه محدود شود؛ چهار دانشنامه را در سوربن و سه دانشنامه دیگر را در رشته تخصصی جامعه شناسی کار در موسسه مطالعات و تحقیقات کار، وابسته به دانشکده حقوق و علوم اقتصادی پاریس، دریافت کرده است. او دوره دکتری جامعه شناسی دولتی را با گذراندن دو رساله به پایان رسانده و در دوره شش ساله حضورش در فرانسه از محضر اساتیدی چون ژرژ گورویچ، ریمون آرون، بالان دیه، استوتزل، پیر ژرژ، پروفسور گلاین برگ و لازارسفلد بهره برده است. معتقد است بسیاری از کتاب هایی که به دست او تالیف شده نتیجه تحقیق و شرکت در کنگره های مختلف بوده است. او طی فعالیت فرهنگی خود بیش از 20 جلد کتاب درسی، کمک درسی نظری و کاربردی ترجمه، تالیف و منتشر کرده است که برخی از این کتاب ها، نظیر جامعه شناسی دینی، نظریه جامعه شناسی و غیره، توانسته اند لوح سپاس و تقدیر را نصیب خود کنند. درباره کتاب علوم اجتماعی ایران می گوید که از آثار اولیه دکتر صدیقی و دکتر مهدوی تا به امروز تاریخ پرفرازونشیبی داشته است. موسسه تحقیقات علوم اجتماعی در تولید محتوا و گسترش این رشته نقش مهمی ایفا کرده است و به اعتقاد او، نظارت و دقت در تولید آثار باکیفیت در گذشته بیشتر بود، اما امروزه هر موسسه و انتشاراتی، با کمترین دقت، به چاپ آثار می پردازد. می گوید شخصا 10 کتاب مطرح جامعه شناسی را نقد کرده ام، اما حالا دیگر استادان رغبتی به این کار نشان نمی دهند؛ حتی مجلات هم این آثار را به شکل صحیح و محتوایی نقد نمی کنند؛ هیچ کس حاضر نیست هزینه ای، چه مادی و چه معنوی، برای نقد بپردازد. با او درباره فرازوفرود کتاب علوم اجتماعی در ایران و وضعیت نقد کتاب به گفت وگو نشستیم که این گفت وگو در ادامه می آید.

کتاب خانواده در بحران: کشاکش الگوهای سنت و نوگرایی، با نگاهی متفاوت و عبور از تحلیلی سنتی، تلاش دارد ضمن ترسیم وضعیت خانواده در غرب و دلایل مترتب بر آن، به ارائه تصویری از وضعیت موجود و آینده خانواده در ایران بپردازد و راهکارهای برون رفت از وضعیت بحرانی را نشان دهد. نویسنده معتقد است خانواده در غرب به سه دلیل اصلی، نظام سرمایه داری نولیبرال، نگرش فمینیستی رادیکال و فردگرایی افراطی، دچار بحران شده و رو به فروپاشی گذاشته است. سعی کتاب بر این است که نشان دهد خانواده در ایران با پیروی از الگوهای غربی رو به بحران می رود. مولف می گوید خانواده در ایران حال خوبی ندارد و باید به دنبال راه حلی بود که چگونه خانواده ایرانی را سالم نگاه داریم؛ این راه حل دولتی نیست و خانواده باید خودش برای خود دلسوزی کند. آیا واقعا پیروی از الگوهای غربی موجب بحران خانواده شده است؟ مطلب پیش رو برآمده از نشستی است که با حضور نویسنده و چند نفر از استادان متخصص خانواده در سرای اهل قلم (خانه کتاب)، درباره ویژگی ها و مفروضات اساسی کتاب خانواده در بحران برگزار شد.

این مقاله حاصل گفت وگوی دکتر رسولی، سردبیر محترم فصلنامه نقد کتاب علوم اجتماعی، با نگارنده است. ایشان با این پرسش یا مسئله روبه رو هستند که اساتید دانشگاه اقبال جدی به نقد کتاب ها و نوشته های همکارانشان را ندارند. ایشان از نگارنده پرسیدند که برای ترغیب دانشگاهیان به نوشتن مقالات نقد همکاران چه کاری می توان کرد؟ تجربه ما ایرانی ها در مواجهه با علم مدرن و گفتمان آکادمیک در دوران معاصر برپایه نوعی «نقد سازنده» استوار شده است، اما در گفتمان سیاسی، ما بیشتر نوعی نقد مناقشه برانگیز را تجربه کرده ایم. این مقاله قصد ندارد ضرورت هیچ یک از این دو رویکرد را نفی کند و یکی را به نفع دیگری کنار بگذارد؛ بلکه هدف دفاع از این ایده است که می توان با رویکردهای متفاوت به ایده نقد نگریست و متناسب با نیازها و آمادگی ها یکی از این دو رویکرد را انتخاب کرد. در این مقاله، با استناد به اندیشه دبورا تنن، زبان شناس امریکایی، دو رویکرد شامل نقد مناقشه بر انگیز و نقد سازنده به ایده نقد از هم متمایز شده است و ایشان تاکید دارد که رویکرد مناقشه بر انگیز، اگرچه کاربردهای مفید و ضروری برای توسعه علمی دارد، مستلزم نوعی کنش قهرمانانه است و لزوما همه دانشگاهیان آمادگی انجام آن را ندارند. در مقابل رویکرد نقد سازنده با روحیه مسالمت جو و فرهنگ آکادمیک کنونی ما سازگارتر است.

انتشارات حوزه جامعه شناسی شهری در ایران را می توان به سه دسته متفاوت تقسیم کرد؛ دسته اول، دانشگاه ها و مراکز آکادمیکی هستند که بنا بر نیاز دانشجویان، به تالیف یا ترجمه کتاب هایی در حوزه شهری دست زده اند. دسته دوم، ناشران حرفه ای هستند که منبع درسی برای دانشجویان تولید نمی کنند، اما کتاب های بسیار جدی حوزه جامعه شناسی را منتشر می کنند و گاهی کیفیت این کتاب ها از کتاب های مراکز دانشگاهی نیز بیشتر است. دسته سوم، انتشارات وابسته به نهادهای دولتی یا عمومی هستند که کار اصلی آن ها انتشارات کتاب نیست، اما عمدتا در کنار فعالیت های مطالعاتی و پژوهشی، نتایج یا سویه هایی از مطالعات را در قالب کتاب منتشر می کنند. انتشار این کتاب ها معمولا به صورت انجام یک پروژه مطالعاتی در نظر گرفته می شود. در این میان، مانند همه کتاب های حوزه علوم اجتماعی، ترجمه زدگی در حوزه کتاب های جامعه شناسی شهری نیز به چشم می خورد. در حوزه های برنامه ریزی شهری و مدیریت شهری هم این رغبت ناشران به ترجمه، همچنان پررنگ به نظر می آید.

اهمیت مطالعات تاریخ فرهنگی نشان دادن این واقعیت است که تحولات فرهنگی در مناسک، آیین ها و عقاید شکلی فرآیندی دارد؛ از این رو، لازم است آن ها را در قالب یک روند بررسی کرد. مطالعات تاریخ فرهنگی نسخه هایی فرهنگی را در اختیار ما قرار می دهد که به کمک آن ها شناخت بهتری از هویت ایرانی و بحران های آن دست پیدا کنیم. کتاب تاریخ فرهنگی ایران مدرن را می توان تلاشی برای ترویج سنت و نمایش ظرفیت ها و فرصت های آن دانست. این کتاب که برخی از فصول آن پیش تر در دیگر آثار مولف به چاپ رسیده و فصول تازه ای نیز به آن اضافه شده است، مجموعه ای منسجم برای تحلیل قلمروهای مهمی از فرهنگ و زندگی روزمره در جامعه ایران فراهم می کند.

این کتاب نگاه معرفت شناسی دو فیلسوف و اندیشمند برجسته قرن بیستم، کارل پوپر و یورگن هابرماس، به رویدادهای جهان، به ویژه مسائل اجتماعی، را بررسی می کند. کارل پوپر با ابداع ابطال گرایی و خردگرایی انتقادی قدمی نو در عرصه اکتشافات علمی برداشت و هابرماس با رویکردی تاویلی و هرمنوتیکی تداوم گر مسیر نئومارکسیت هایی است که رویکردی انتقادی به جوامع پیشرفته دارند. هدف کتاب مقابله آرا و اندیشه های دو متفکر و نقطه عزیمت آن رویکرد پوزیتیویستی و ابطال گرایی پوپر در کتاب منطق اکتشافات علمی در برابر نظریه کنش ارتباطی و کتاب دانش و علایق انسانی هابرماس است. این نوشتار قصد دارد کم وکیف رویکردهای مطرح در کتاب را در سه بعد هستی شناسی، معرفت شناسی و روش شناسی نقد کند.

کتاب خانواده در قرن بیست ویکم از نگاه جامعه شناسان ایرانی و غربی آخرین اطلاعات را از وضعیت خانواده ها در دنیای غرب و شرق به دست می دهد؛ به طوری که اساس مباحث از شرق بر مبنای مقالات نویسنده های ایرانی و اساس مباحث غربی براساس ترجمه آثار نویسندگان غربی است. این نوشتار دو بخش اصلی دارد که بخش نخست دیدگاه جامعه شناسان ایرانی، نظیر تقی آزاد ارمکی، باقر ساروخانی، خدیجه سفیری، شهلا اعزازی و شهلا باقری، درباره تحولات خانواده در ایران، و بخش دوم جامعه شناسان غربی، نظیر آنتونی گیدنز، دیوید چیل، الیزابت بک گرنسهایم، ریتا والینوا، اریک وایدمر و اولریک زارتلر، را شامل می شود.

اقتصاد، سیاست و فرهنگ سه خرده نظام اصلی تشکیل دهنده یک جامعه و مناسبات اجتماعی هستند. در این بین، هر یک از اندیشمندان علم اجتماع نقش اساسی را به یکی از این سه خرده نظام می دهند. این نقش شاکله اصلی مدل زیربنا/روبناست. این مدل را اولین بار مارکس و انگلس مطرح کردند و به نفع زیربنایی بودن اقتصاد رای دادند، اما بعدها، دورکیم و وبر در پاسخ عوامل دیگری را مطرح کردند. مکی نژاد در اثر خود سعی دارد به این نظرات بپردازد و در کنار آن مناسبات و روابط این سه خرده نظام را نشان دهد.

شهر یک تولید اجتماعی است و رویکرد اجتماعی محور در کنار رویکرد فن محور، تحقق بخش توسعه پایدار شهری به شمار می آید؛ به شرط اینکه مبتنی بر شناخت و تحلیل درستی از ساختارها، شرایط، شاخص ها و روندهای اجتماعی باشد. از این منظر، تحلیل اجتماعی بخش مهمی از فرآیند مدیریت و برنامه ریزی شهری را به خود اختصاص می دهد. هدف اصلی کتاب راهنمای تحلیل اجتماعی از شهر شناساندن ابعاد تحلیل و توسعه اجتماعی شهری است و می تواند در حکم مقدمه ای برای ورود به یکی از مباحث گسترده جغرافیایی اجتماعی شهر باشد. این کتاب از دو فصل تشکیل شده است. نویسنده در فصل اول به موضوع «شهرنشینی و چالش های توسعه پایدار اجتماعی» و در فصل دوم به «تحلیل و ارزیابی اجتماعی مباحث شهری براساس یافته های بانک جهانی» پرداخته است.

مقاله حاضر به نقد و بررسی کتاب جمعیت شناسی و جمعیت ایران؛ گزیده مقاله ها، تالیف دکتر حسن سرایی، می پردازد. این کتاب مجموعه ای از مقاله های مستقل نویسنده در زمینه جمعیت شناسی است که در سه دهه اخیر در مجلات مختلف به چاپ رسیده است. مقاله ها، به ترتیب، در دو بخش موضوعی و روشی آمده است و جمعا 17 مقاله را شامل می شود. بخش اول کتاب موضوعاتی نظیر تاثیر ترکیب سنی بر رشد جمعیت، پنجره جمعیتی، تحولات خانواده و گذار دوم جمعیتی را مورد توجه قرار داده است. مقالات این بخش چارچوبی مفهومی و نظری برای تبیین رویدادهای جمعیتی ارائه می دهد؛ همچنین در این بخش، تحولات جمعیتی جهان و ایران در جریان گذار جمعیتی مورد بررسی قرار گرفته است که از این منظر به نوعی می تواند جمعیت شناسی ایران محسوب شود. بخش دوم کتاب مقالات روشی و تکنیکی هستند که علاوه بر اینکه اطلاعاتی در مورد منابع آمارهای جمعیتی و داده های جمعیتی فراهم می کند، به دو مولفه اساسی در جدول عمر می پردازد. در مجموع، کتاب جمعیت شناسی و جمعیت ایران اثر بسیار ارزشمندی در زمینه جمعیت شناسی است و مطالعه آن برای دانشجویان و محققان جمعیتی توصیه می شود.

معتقد است پایه گذار علم الاجتماع، یا همان سوسیولوژی کنت، ابن خلدون است. می گوید آگوست کنت گفته که جامعه شناسی را از ابن خلدون یاد گرفته است؛ ولی متاسفانه روشنفکران ما ابن خلدون را نمی شناسند. حاصل یک عمر پژوهش این استاد 84 ساله در این جمله خلاصه می شود: «ما ارزش های فکری شرق را نمی شناسیم.» پروفسور شاپور رواسانی، استاد بازنشسته دانشگاه الدنبورگ آلمان، تحصیل کرده علوم سیاسی و استاد صاحب کرسی آنجاست. از سال 1974 تا 1998 در دانشگاه های آلمان، اقتصاد اجتماعی کشورهای درحال رشد را تدریس کرده و اکنون در ایام بازنشستگی مشغول مطالعه و نوشتن است. رواسانی یک شخصیت جهانی است. در 1983، نام او در فهرست مشاهیر علمی جهان و در سال 1990، در تقویم دانشمندان آلمان و انگلستان ثبت شده است. بن مایه اصلی آثار او، پیوند فرهنگ، اقتصاد و سیاست در زمینه کلی تاریخ است. او پس از سال ها تحقیق به مفهوم سازی خاصی درباره جامعه ایران و تاریخ شرق رسیده است. سوال هایی در زمینه نگاه متفاوتش به مسائل ایران را با او در میان گذاشتیم. پاسخ های او را در ادامه بخوانید.

متولد یکم خرداد 1314 است. غلامعباس توسلی استاد هشتاد ساله جامعه شناسی، تاریخ زنده جامعه شناسی ایران محسوب می شود. او سال های سال پیش، زمانی که خیلی جوان بود، با امتیاز شاگرداولی از دانشسرای عالی تهران به اروپا اعزام شد. در فرانسه، توسلی جوان تحصیلاتش را در رشته جامعه شناسی در دانشگاه پاریس ادامه داد. در آنجا همراه دکتر شریعتی بود تا اینکه دکترایش را گرفت و در سال 1345، به ایران بازگشت. به درخواست دانشگاه ملی ایران، رشته جامعه شناسی را در دانشکده ادبیات آن دانشگاه بنیان گذاشت و برایش برنامه ریزی و تدریس کرد. در سال 1350، از دانشسرای عالی به دانشگاه تهران منتقل شد. در آنجا نیز استاد و مدیرگروه جامعه شناسی بود تا اینکه بازنشسته شد. در این زمان طولانی، طرح ها، کتاب ها و شاگردان زیادی زیر نظر او به ثمر نشستند. از توسلی تا کنون بیش از 20 عنوان کتاب و شمار زیادی مقاله منتشر شده است. نظر به اهمیت مبحث جامعه شناسی بومی، با او که حیاتش با حیات جامعه شناسی ایران گره خورده است گفت وگو کردیم.

نوشته حاضر تعریضی است بر کتاب موردپژوهی در تحقیقات اجتماعی، نوشته رابرت کی. یین که هوشنگ نایبی، عضو هیئت علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، آن را ترجمه کرده است. یکی از اشتباهات رایج در محافل علمی کشور، دست کم تا جایی که مشاهده کرده ام، این است که مطالعه موردی یا موردپژوهی، به تعبیر نایبی، روشی کیفی تلقی می شود؛ از این رو، بهتر دیدم در این یادداشت، پس از طرح مطالبی در باب تحول روش شناختی در جهان علمی معاصر، به دو نکته اشاره کنم؛ اول اینکه باید گفت موردپژوهی به شرحی که در این کتاب آمده ملهم از دیدگاه های پساپوزیتیویستی است و دوم آنکه کتاب موردپژوهی در تحقیقات اجتماعی حاوی نقصان هایی در ترجمه است که در این مقاله به برخی از کاستی های آن اشاره شده است.

این مقاله مرور و نگاهی انتقادی است به کتاب شبکه های خشم و امید، تالیف مانوئل کاستلز (جامعه شناس اسپانیایی و از نظریه پردازان علم ارتباطات و نویسنده سه گانه مهم عصر اطلاعات). تحولات تکنولوژیک دو دهه اخیر در عرصه جهانی سبب شده است تا جنبش های اجتماعی نیز با تاثیرپذیری از این دگرگونی ها مشخصه متمایزی پیدا کنند: «شبکه ای شدن». مشخصه های این ویژگی چیست؟ آیا شبکه ای شدن و استفاده از اینترنت تنها شکل و ابزارهای ارتباطی جنبش های اجتماعی را جدید و متفاوت کرده یا در رویکردها و ماهیت جنبش نیز تاثیر گذاشته است؟ کاستلز در کتاب خود به این پرسش ها پاسخ می دهد و با برشمردن ویژگی های جنبش های اجتماعی شبکه ای، مبانی نظری خود را در تحلیل این جنبش ها بر نظریه قدرت ارتباطات، اثر پیشین خود، مبتنی می کند. در این مقاله همچنین، میزان واقع بینی و جامع نگری کاستلز در ارزیابی اش از جنبش های اجتماعی شبکه ای دهه اخیر و نیز استدلال هایش در مورد تاثیر رسانه های جمعی و شبکه ای شدن فضای ارتباطی و همچنین نقطه ضعف های کتاب در تبیین مناسبات بین شبکه ای شدن فضای ارتباطی با مشارکت اجتماعی و کنش سیاسی بررسی می شود.

زندگی فضیلت مند در عصر سکولار عنوان کتابی است که بر پایه دغدغه ای مهم، کلیدی و آشنا با همگان بنا شده است تا نسبت میان عصر مدرن و عقاید و اندیشه های مذهبی و چالش میان آن ها را نشان دهد. کتاب در یک رفت و برگشت تالیف و ترجمه، به بررسی امکان دین داری و چگونگی بروز آن در دنیای مدرن می پردازد. چارلز تیلور و فرهنگ رجایی، در یک مشارکت غیرحضوری بر آن اند تا به این پرسش پاسخ دهند که همزیستی میان معتقدان به جهان بینی سکولار (انسان حضور) و پیروان جهان بینی خداحضور - با حفظ پای بندی هریک به نظام ارزشی خود - چگونه ممکن می شود؟ به عبارتی آیا دین داران می توانند در کنار غیردین داران به زندگی مطلوب خود دست یابند و بالعکس، و این امر چگونه تحقق می یابد. ساختار این کتاب ترکیبی از تالیف و ترجمه است. اهمیت و نوآوری این کتاب از این نظر است که با وجود انتقاداتی که به هر دو جهان بینی می کند، از یک سویه نگری فاصله می گیرد و ریشه بحران را در جای دیگری جست وجو می کند که آن همان «به رسمیت شناختن» است.

هشتمین ویرایش از کتاب بازی های رایانه ای و فرهنگ های رسانه ی جدید؛ راهنمای مطالعات بازی های دیجیتال دربرگیرنده ی 42 مقاله از نویسندگان مختلف است. این کتاب که با همت و ویراستاری یوهانس فروم و الکساندر آنگر منتشر شده، دربرگیرنده مطالعات تجربی و چشم اندازهای نظری و تحلیلی است. کتاب اگرچه شامل مقالاتی از نویسندگان مختلف است، نکته مشترکی در همه این مقاله ها به چشم می خورد که همان روابط فرهنگی و اجتماعی موجود در بازی هاست. برهمکنشی بازیکنان واقعی و مجازی، محتوای اجتماعی بازی ها، جنبه های آموزشی و فرهنگ پدیدآمده از شیوه های تبلیغی رسانه های جدید دیجیتالی، از جمله نکاتی هستند که محور تحقیقاتی نویسندگان مقاله ها را تشکیل می دهند. علاوه بر تاکیدی که نویسندگان روی جنبه های تعاملی و انتخابگری بازی ها به عمل آورده اند، باید به مورد مهم دیگری نیز اشاره کرد که همان خشونت رایج در این گونه بازی هاست.

ارتباطات علمی یکی از محورهای اساسی در نهاد اجتماعی علم است. بدون وجود ارتباطات علمی، امکان رشد و توسعه علوم منتفی خواهد بود. مجلات علمی به عنوان یکی از مجاری برقراری ارتباطات علمی به شمار می آیند. مجلات علمی نشریات تخصصی هستند که با فاصله زمانی منظم، در مدت نامعلوم و در زمینه حرفه ای و تخصصی مشخص منتشر می شوند. از نظر جامعه شناسی علم، مجلات علمی، به صورت متوالی و به ترتیب، از 6 کارکرد تولید دانش، ترویج و انتشار دانش، ارتباطات علمی دانش، رشد و توسعه علمی و همچنین هویت علمی و حرفه ای دانش و در نهایت نهادینه شدن دانش برخوردارند. بررسی تاریخی جامعه شناسی مبین آن است که مجلات علمی یکی از عوامل موثر در شکل گیری و رشد جامعه شناسی بوده است. بررسی و مطالعه وضعیت کنونی مجلات علمی موجب آن می شود تا بتوان نقش مجلات علمی در توسعه علوم اجتماعی ایران را تبیین کرد. این مطلب حاصل از تحقیقی توصیفی است که درباره مجلات علمی مصوب کمیسیون بررسی مجلات علمی ایران وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری انجام شده است. نتایج پژوهش نشان داده که تا پایان اسفند 1392، تعداد 1001 مجله علمی معتبر منتشر شده اند که 56 درصد مجلات به گروه علوم انسانی (تعداد 560 مجله) اختصاص داشته اند. در بررسی وضعیت مجلات گروه علوم انسانی، پژوهش بازگوکننده آن است که رشته علوم اجتماعی 14 درصد، ادبیات و زبان ها 13 درصد و علوم سیاسی 8 درصد مراتب اول تا سوم را به خود اختصاص داده اند. مقاله حاضر با توجه به بررسی ابعاد اهمیت مجلات علمی اجتماعی پیشنهاداتی کاربردی در زمینه کاهش و تقلیل چالش اساسی علوم اجتماعی در ایران خواهد داشت.