فصلنامه نقد کتاب میراث
پیاپی 9-10 (بهار و تابستان 1395)

مقاله حاضر، حاصل نشستی درباره زبان فارسی در شبه قاره هند می باشد؛ نشست حاضر با حضور آقایان: جعفری مذهب، قلیچخانی، شکر اللهی، یوسف دهی و پروفسور مارزلف برگزار شد. در این نشست، به بررسی تاریخ زبان فارسی در شبه قاره هند، خدمات کاتبان هندو به زبان فارسی و همچنین وضعیت زبان فارسی پس از استعمار کشور هند توسط بریتانیا پرداخته شده است.

کتاب یادگار همایونی، اثر حسین همایونی، در سال 1394 توسط موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی منتشر شده است. مولف کتاب پس از «مقدمه» به شرح مختصری از احوال و نمونه ای از آثار خوشنویسی «میرزا غلامرضا اصفهانی»، «کاتب همایونی» و «غلامحسین همایونی» می پردازد.
این نقد، پس از معرفی کتاب و نویسنده، در دو بخش «اشکالات صوری» و «اشکالات محتوایی» به بیان محاسن و کاستی های اثر می پردازد.
چاپ تصاویر دست اول و غیرتکراری از نکات مثبت کتاب است و عدم ارجاع دهی در بیان مطالب عنوان شده در شرح حال ها، فقدان شماره گذاری تصاویر و توضیح آن ها و همچنین عدم یک دستی در کل اثر، از کاستی های کتاب به شمار می روند.

نویسنده در مقاله حاضر به معرفی و نقد کتاب آداب مهرنویسی در دوره اسلامی از ایلخانان تا پایان قاجاریه اثر محمدصادق میرزا ابوالقاسمی پرداخته است. وی ضمن اشاره به پیشینه تدوین کتاب در حوزه مهرنویسی، به بررسی بخش های مختلف کتاب حاضر می پردازد و نکاتی جهت پژوهش های بعدی در این زمینه بیان می دارد.

توجه مراکز آرشیوی و تاریخ پژوهی به حفظ اسناد و نشر آن ها، سبب چاپ آثار قابل توجهی در این حوزه می باشد. یکی از این آثار، کتاب گنجینه اسناد بنیاد ایران شناسی می باشد. نویسنده در این مقاله فصول کتاب را که شامل اسناد تاریخی، اسناد ملکی و اسناد متفرقه می باشد بررسی نموده و به محاسن و مزایای کتاب پرداخته و نکاتی را یادآور شده است.

کتاب دو جلدی اجازات علما حاصل زحمات فهرست نگار بخش خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، آقای براتعلی غلامی مقدم، حاوی اجازات علما می باشد که از لابه لای نسخه های خطی موجود در آستان مقدس رضوی (سلام الله علیه) یافته شده است. این یادداشت با نگاهی شتاب زده به مجلد اول، به معرفی فوائدی از آن پرداخته است.

نویسنده در این مقاله به معرفی فهرست کتابخانه مدرسه حجتیه پرداخته است. فهرست شامل 910 عنوان کتاب شامل نسخ چاپی، سنگی و خطی می باشد. پیش از این، در سال 1354 نیز، فهرستی توسط آیت الله رضا استادی نوشته شده بود. در فهرست حاضر، نویسنده به ویژگی های کتاب، نکات مورد توجه و موضوعات آن پرداخته است.

کتاب روزنامه آذربایجان: نخستین روزنامه طنز و فکاهی درایران؛ در برگیرنده بازچاپ 23 شماره از روزنامه آذربایجان است که در فضای پر التهاب دوره مشروطه نقش ارزنده ای در آگاه سازی جامعه و مبارزه با استبداد داشته است. روزنامه آذربایجان با استفاده از چاشنی طنز درکنار متن ساده و قابل فهم، فساد و ناکامی های حاکمان مستبد را به تصویر می کشید. بازچاپ این نشریه می تواند منبع ارزشمندی به لحاظ تاریخ نگاری طبقه دهقانان در مبارزه با نظام فئودالی در آذربایجان باشد. این روزنامه به عنوان «نخستین روزنامه فکاهی فارسی زبان» و «پیشتاز روزنامه های منتشر شده به زبان ترکی آذری» مخاطب را از دریچه طنز با رویداد های سیاسی و اجتماعی آن دوره آشنا و نقش تاثیرگذار مطبوعات طنز در تحولات اجتماعی را بازنمایی می کند.

جلد بیست و هشتم فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی ایران، تالیف ناهید باقری خرمدشتی، شامل 300 نسخه است و از شماره 7601 تا 7900 را دربر می گیرد. بخشی از این مجموعه متعلق به مجموعه شخصی حسن عاطفی، ادیب و پژوهشگر اهل کاشان، بوده که به وسیله کتابخانه ملی خریداری شده است. در این بررسی تلاش می شود تا ضمن بیان ویژگی های این فهرست به بیان برخی اشکالات و کاستی های موجود در آن پرداخته شود. در بخش کتاب شناسی، تعدادی از آثار شناخته نشده فهرست شناسایی می شود و برخی اطلاعات ارائه شده در مورد پدیدآور، عنوان، عنوان های دیگر، معرفی کتاب و منابع، مورد نقد قرار می گیرد و نکاتی نیز درباره شیوه فهرست نگاری مجموعه ها، جنگ ها و مرقعات بیان می شود. در بخش نسخه شناسی، سیاهه ای از اصطلاحات به کار رفته در فهرست ارائه می شود و به برخی نکات درباره کاربرد اصطلاحات اشاره می گردد.

آگاهی ما از آخرین سال های سلطنت دودمان صفوی در ایران متاسفانه همواره با ابهام و نواقصی همراه است. این دوره دیگر کسانی چون درویش توکلی ندارد که صفوه الصفا بنگارد یا فضل خنجی که عالم آرای امینی بنگارد. دیگر تاریخ نگارستان در آن دوران نگارش نشد و تاریخ جهان آرایی پدید نیامد و افوشته ای نبود تا در نقاوه الآثاری جدید، شرح سلطنت شاه عباس ثانی و شاه سلیمان را بنگارد. کسی هم به مانند ملا جلال الدین منجم شیرازی یافت نشد که روزنامه بنگارد و البته این تعدادی بود از بیش از پنجاه کتاب تاریخ مطول یا موجز در باب تاریخ صفویان. اما به هر روی آگاهی از تاریخ سلطنت شاه سلیمان و شاه سلطان حسین بیشتر از مطالب استخراجی از سفرنامه های خارجیان است که به ایران مسافرت کرده اند مانند کمپفر و تاورنیه یا شاردن و آدام الئاریوس و البته یکی دو سفرنامه از ایرانیان معاصر این سلاطین نظیر سفینه سلیمانی از محمدربیع بن محمد ابراهیم در شرح سفارت محمدحسن بیگ سفیر شاه سلیمان در دربار سیام. اما سال گذشته با انتشار اثری ارزشمند از این برهه تاریخ ایران به نام تاریخ کشیک خانه همایون اثر نورالدین محمد شریف کاشانی، برگی دیگر از آگاهی تاریخی سال های پایانی سلطنت صفویان ورق خورد. کتابی ارزشمند از کتابخانه سلطنتی سابق که توسط دو تن از دانشمندان عصر حاضر، دکتر علی اصغر دادبه و استاد مهدی صدری، و به همت مرکز نشر میراث مکتوب با صفحه آرایی خوب و زیبا و تجلید مناسب در دو شکل روانه بازار نشر شده است. مع الوصف، تصحیح یک مقدمه ناقص و به دور از برخی ملاحظات تاریخی دارد. همچنین از منظر نسخه پژوهی و بررسی آن نیز ایرادهایی بر اثر وارد است. از این رو، در مقاله پیش رو، کوشیده ایم با بررسی کتاب، برخی ایرادهای اساسی و بنیادین آن را نشان دهیم و پیشنهادهایی برای رفع برخی نواقص ارائه کنیم.

در این مقاله تلاش شده است با ارائه زندگینامه کوتاهی از استاد حبیب یغمائی به بررسی و معرفی کتاب و کتاب شناسی در نوشته های حبیب یغمائی پرداخته شود و پس از آن شیوه گردآوری و تنظیم اطلاعات کتاب، مورد بررسی قرار گرفته و پیشنهاد هایی جهت سهولت دسترسی پژوهشگران به مطالب کتاب، مطرح گردیده است. پس از نقد و بررسی نمایه های کتاب و ارائه نمونه هایی از نمایه ها در پایان به پیشنهاد هایی جهت ادامه روند نشر این نوع آثار در نوشته های دیگر مشاهیر کشور پرداخته شده است. امید است علاقه مندان و پژوهشگران به این حوزه پس از مطالعه مقاله، به ارزیابی دقیقی از این کتاب دست یابند.

از این شماره فصلنامه، بخشی را افزوده ایم با عنوان «از تازه های میراث» در معرفی کوتاه (حد اکثر 300 کلمه ای) پژوهش ها و متون مرتبط با حوزه میراث، در پنج موضوع:یک. مجموعه های مقالات و نشریات ادواری؛
دو. کتابشناسی ها، منبع شناسی ها، تراجم؛
سه. فهرست های نسخه های خطی؛
چهار. متون تصحیح شده؛
پنج. چاپ های نسخه برگردان.
پژوهش ها و متون مهمی که چند سالی از انتشار آن ها گذشته باشد، ولی تاکنون در جایی معرفی نشده باشند نیز در این بخش معرفی می شوند. در معرفی ها معمولا به کاستی های آثار نمی پردازیم مگر به ندرت.

قرابادین یا علم به ماهیت ، خواص و ترکیب داروها جزء سودمندترین کتاب های پزشکی سنتی در رشته داروسازی است. یکی از آن ها قرابادین نوشته بدرالدین محمد بن بهرام بن محمد قلانسی سمرقندی از پزشکان نامی سمرقند است که در تاریخ زندگی او سخن واحدی وجود ندارد. از این کتاب در ایران پانزده نسخه خطی وجود دارد که کهن ترین نسخه آن به تاریخ 857 ق متعلق به کتابخانه وزیری یزد است و در 49 باب و به زبان عربی نوشته شده است.

نویسنده در مقاله حاضر به معرفی کتاب ینابیع الإسلام نوشته کشیش تیسدال پرداخته و ردیه هایی را که بر این کتاب نوشته شده، معرفی و بررسی نموده است. در بررسی ردیه ها، به نکاتی همچون سبک نگارش، گستره دانش زبانی و استفاده از متون اصلی پرداخته و با کتاب ینابیع مقایسه کرده است. امید است با مطالعه این مقاله، ارزیابی و بررسی های بهتری بر فصل های مختلف کتاب تیسدال انجام شود.

در این گفتار به معرفی هجده نامه نو یافته از فرصت شیرازی ادیب و دانشمند نام آشنای عصر قاجار پرداخته شده است. نامه هایی که با توجه به تاریخ برخی از آن ها احتمالا بیست و پنج الی سی سال قبل از فوت مولف نگارش یافته اند. این نامه ها به شکل غیر رسمی و بیشتر برای دوستان نزدیک نوشته شده است. بررسی نام افراد ذکر شده و همچنین محتوای نامه ها می تواند اطلاعاتی دقیق تر از زندگی و روابط فرصت الدوله شیرازی را در اختیار علاقه مندانش قرار دهد و همچنین روشن کننده برخی از وجوه اوضاع عصر قاجار باشد.

مقاله حاضر، تصحیح یکی از رسائل فارسی آیت الله هزارجریبی است که در ارتباط با قرآن و فضیلت آن می باشد. در این رساله مباحثی همچون فضیلت قرائت قرآن، فضیلت سوره های قرآن و مباحث تفسیری مطرح گردیده است. روش تصحیح، انتقادی بوده، بر اساس نسخه اساس و از چندین نسخه بهره گرفته شده است و در پاورقی به اختلاف نسخه ها اشاره گردیده است. از رساله حاضر در فهرست های نسخه های خطی با عنوان خواص القرآن نام برده شده است؛ ولی قابل توجه است که در انتهای رساله از آن به فواید التنزیل اشاره گردیده است. در این نوشتار سعی بر گزیده گویی و انتخاب بخش های مهمی از رساله فوق می باشد.

«آئین بزرگداشت حامیان نسخ خطی»، یکی از جشنواره هایی است که در راستای شناسایی، معرفی و تجلیل از دانشمندان و پیشکسوتان و نیز آثار فاخر در حوزه میراث مکتوب در دو دهه اخیر در حال اجراست. نویسنده ضمن پرداختن به تاریخچه برگزاری این مراسم، چالش ها و مشکلات آن را بررسی نموده و برای رفع این مشکلات، پیشنهاداتی ارائه داده است. امید است بیان این مشکلات و رفع آن ها، به برگزاری هر چه بهتر این مراسم کمک کند.