فصلنامه نقد کتاب قرآن و حدیث
پیاپی 5 (بهار 1395)

التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب چنان که از نامش پیداست در تناظر با التفسیر و المفسرون محمدحسین ذهبی نگاشته شده است. شاکله و ساختار کلی کتاب معرفت گرچه با اثر ذهبی همسانی های بسیار دارد، با این حال، رویکردی انتقادی بدان دارد و بر آن است که کاستی های آن را بازنماید و کژی های آن را راست کند و آن را در جامه ای نو درآورد.

کتاب آسیب شناسی جریان های تفسیری در دو جلد، اثری گروهی است که نه صرفا با رویکرد معرفی و گزارش جریان های موجود بلکه با نگاهی آسیب شناسانه به آن تدوین شده تا سهم خود را در این عرصه به قدر تلاش خود ایفا کند.

عبدالله بن عباس از مشهورترین مفسران قرن اول هجری است. غیر از روایات تفسیری فراوان سه اثر تفسیری مستقل به او نسبت داده شده است. نخست، تفسیری مختصر، اما کامل بر قرآن، که به تنویرالمقباس من تفسیر ابن عباس مشهور است. دو اثر دیگر یکی مسائل نافع بن ازرق، است که در آن ابن عباس معنای190 واژه را با شواهدی از شعر جاهلی، در پاسخ به پرسش های نافع بن ازرق پیشوای گروهی از خوارج بیان کرده است. دیگری مجموعه ای از واژگان قرآن است که با استناد به لهجه قبیله ای خاص یا زبانی بیگانه معنا شده اند و اللغات فی القرآن نام دارد. بحث اصلی در کتاب خاورشناسان و ابن عباس در پیوند با وثاقت متون تفسیری کهن است. در این حوزه سه دیدگاه اصلی در میان خاورشناسان وجود دارد. این دیدگاه ها خود متاثر از دیدگاه های مختلف خاورشناسان درباره وثاقت روایات و تاریخ گذاری آن هاست.

این کتاب تحت نظر پژوهشگاه حوزه و دانشگاه نگاشته شده است. پیش از این کتاب، کتابی با عنوان روش شناسی تفسیر نگاشته شده بود که نگارنده در این کتاب سعی کرده است با تکمیل مباحث قبلی به بازگشایی باب های جدیدی با موضوع روش های تفسیری اقدام کند. به زعم نگارنده کتاب، قواعد تفسیری قرآن به ما این امکان را می دهد که بتوانبم به ارزیابی تفسیرهای دیگران بپردازیم و هم قواعدی را برای تفسیر قرآن و شناخت بهتر آیات الهی در اختیار پژوهشگران قرار دهیم.

کتاب ظاهرگرایی در فهم قرآن با طرح موضوع ظاهرگرایی در فهم قرآن و مروری اجمالی بر نمودهای آن در جریان های مختلف، به بررسی مبانی و روش های آنها در فهم قرآن می پردازد. «ظاهرگرایی» و «تاویل گرایی» دو گرایش عمده در فهم متون مقدس، به ویژه قرآن و روایات هستند. این دو گرایش به دور از افراط و تفریط، همواره برای فهم متون دینی درکنار هم جریان داشته اند.

تفسیر روایی، گونه ای از تفسیر قرآن است که مبتنی بر احادیث (آثار) نقل شده از پیامبر(ص) و مطالب صحابه و بنا به قولی تابعین است و نیز روش تفسیری در میان امامیه که مبتنی بر احادیث تفسیری پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) است. تفسیر روایی با نام هایی هم چون تفسیر نقلی، تفسیر ماثور و تفسیر اثری نیز شناخته می شود. به لحاظ تاریخی، تفسیر روایی از جمله کهن ترین گونه های تدوین یافته تفاسیر است. منظور از تفسیر روایی در این کتاب، این است که به وسیله روایت به معنی و مراد آیه برسیم، با قطع نظر از اینکه منابع دیگر برای تفسیر وجود دارد یا ندارد، و درواقع، تفسیر روایی به معنی عام آن مورد نظر است. تفسیر روایی به معنای خاص آن که در آن روایات نقش انحصاری را در تفسیر قرآن ایفا کند، به نحوی که هیچ منبع نقلی و عقلی واقعا توانایی تفسیر آن را نداشته باشدف در جای دیگری باید واکاوی شود و به تحقیق مستقل نیاز دارد.

مولف در این پژوهش به دنبال شیوه توالی حوادث در روایت های قرآنی بوده و در پی منطق توالی پیرفت های روایت، در جستجوی پیرنگ های روایت های قرآنی برآمده است. در بررسی ساختارهای جنبه های روایت گری در آیات قرآن، به طور ویژه داستان ها و امثال قرآن از جهت توالی پیرفت ها تحلیل شده اند و نقش زمان و علیت و دیگر روابط موجود در پیرفت های هر روایت مطالعه شده است.

قرآن در بستر تاریخی آن دربرگیرنده مقالات برگزیده کنفرانس «به سوی خوانشی نو از قرآن» است که در سال 2005 در نوتردام برگزار شد. این کتاب را انتشارات راتلج در سال 2008 به چاپ رساند. بخش مقدماتی کتاب شامل صفحه عناوین مقالات (ص هفت)، معرفی اجمالی نویسندگان (ص هشت تا ده)، سخن آغازین از دانیل مدیگان (ص یازده تا سیزده)، فهرست علائم اختصاری (ص چهارده)، نقشه مکان های نام برده شده در مقالات (ص پانزده) است. بخش اصلی شامل مقدمه ویراستار کتاب، گابریل سعید رینولدز، و مقالات است که در سه فصل سامان داده شده است.

این کتاب پس از فصل مباحث مقدماتی از سه فصل اصلی تشکیل شده است. در فصل نخست مهم ترین آسیب های متن مطرح گردیده و با ذکر نمونه های متعدد به دلیل و نوع آسیب عارض بر متن پرداخته شده، سپس متن عاری از آن آسیب ارائه گردیده است.

بازیابی مولفه بنیادین و تبیین شاخص متمایز دهنده هویت تفسیر شیعه از اهل سنت از جمله دغدغه های جدی خاورشناسان در تفسیرپژوهی به شمار می آید. در این نوع از مطالعات با روش توصیفی تحلیلی داده های موجود در نصوص تفسیری امامیه نخستین بازیابی و با تفاسیر متاخر این مذهب مقایسه می شود. برایند این مطالعه کشف مولفه تمایز بخش تفسیر شیعه و تطورات احتمالی آن در تاریخ تفسیر این مذهب می باشد. مقایسه و تطبیق مولفه تمایز بخش تفسیر شیعه با تفسیر اهل سنت رهاورد دیگر این نوع مطالعه است که امکان مقایسه و ارزیابی هویت این دو جریان تفسیری را فراهم می کند. آندره ریپین و مئیر براشر دو تن از خاورشناسان علاقه مند به مطالعات تاریخ تفسیر در دو پژوهش جدی خود این مسئله را بررسی کرده اند. از نگاه ایشان مرجعیت امامان و انحصار حق تفسیر در آنان دو شاخص تمایز بخش تفسیر شیعه از اهل سنت است که با رهیافت پدیدار شناسی اثبات پذیر است. به رغم درستی نتایج این مقالات برخی از کاستی ها در ساختار، فرضیه ها، مستندات و تحلیل های آن دو وجود دارد.

این جریان از سخنان اجتماعی و سیاسی شخصیت های المنار و آنچه را که در وظیفه مفسر معاصر بنیادی و مهم قلمداد می کردند، بهره برد. بدین سبب تفسیرهای کامل یا موردی بسیاری از دهه چهل قرن بیستم ظهور کرد و در کنار آن مطالعات قرآنی پدید آمد که به صورت قطعی یا نسبی ناظر بر مسئله ماهیت ایدئولوژیستی مفسر بود.