نشریه علوم و فنون مرزی
پیاپی 10 (پاییز 1393)

شهرهای واقع در مجاورت مرزهای جمهوری اسلا می ایران با کشورهای همسایه، از جمله حوزه های انتظا می محسوب می شوند که مدیریت و استقرار نظم و امنیت در آن ها به علت ویژگی های این مناطق با پیچیدگی های خاص همراه است و به نوعی آنها را از سایر محدوده های شهری در داخل کشور متمایز می کند. به همین منظور شهر میرجاوه در فاصله 70 کیلومتری جنوب شهر زاهدان در استان سیستان و بلوچستان و در مجاورت میله های مرزی 69 تا 72 با کشور پاکستان و به دلیل اهمیت اقتصادی و سیاسی آن در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفته است. هدف از این بررسی تبیین چالش های موجود برسر راه مدیریت انتظا می در شهرهای مرزی به طور عام و شهر میرجاوه به دلیل موقعیت ممتاز اقتصادی آن در جنوب شرقی کشور به طور خاص است. روش تحقیق توصیفی- تحلیلی و متکی بر مشاهده های میدانی و حضور در محل و مصاحبه با بعضی از فرماندهان و تکیه بر الگوی تحقیق و استفاده از منابع معتبر می باشد و پرسش اصلی تحقیق و فرآیند بررسی نیز به شکل کیفی صورت گرفته است. نتایج حاصله حاکی از آن است که ضعف زیر ساخت های توسعه و محرومیت عمومی، جوانی جمعیت شهر میرجاوه، بیکاری گسترده بالغ بر 2 برابر نرخ متوسط کشور، همگرایی درونی شهروندان، مرکز گریزی ساکنان در هر دو سوی مرز از دولت های متبوع خود و در نهایت عدم همکاری و اقدام کشور مقابل، برای واپایش مرز چالش های امنیتی و انتظا می جدی را به همراه داشته که بازتاب های منفی آن در قالب کنش های هنجاری و ارزشی شهروندان ساکن در شهر میرجاوه قابل مشاهده است. فرماندهی انتظا می در این وضعیت، مشکل و پیچیدگی خاص خود را داشته و مستلزم شناخت کلیه عوامل تاثیرگذار بر امنیت، ایجاد تعامل سازنده با شهروندان و هر یک از نهادهای مسئول ذی نفع، تجهیز متناسب یگان های انتظا می با تهدیدات موجود و هوشیاری در مدیریت روابط با کشور مقابل است.

امروزه مسئله آب به یک چالش بسیار حساس و تعیین کننده تبدیل شده است؛ تا جایی که مسائل سیاسی و حتی عملیات نظامی را به دنبال داشته است و در آینده نیز منشا مناقشات بین المللی اغلب کشورها خواهد بود. در این رابطه چالش های مربوط به رودخانه هیرمند نیز سال هاست که در مرکز مناقشات بین ایران و افغانستان قرار دارد؛ به طوری که اجرایی نشدن معاهده هیرمند و حل نشدن اختلاف های دو کشور در این خصوص پیامدهای منفی زیادی در ابعاد اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و به ویژه اقتصادی و محیط زیست در شرق کشور در پی داشته است. مرزهای بین المللی ایران و افغانستان را در بخشی از سیستان، رود هیرمند تشکیل می دهد. این مرز سال های زیادی است که مورد پذیرش دو همسایه قرار گرفته است؛ اما اختلاف های زیادی بر سر چگونگی تقسیم آب هیرمند و دیگر حقوق مربوط به این رودخانه که از کوه های بابا در هندوکش سرچشمه می گیرد و پس از طی 1100 کیلومتر به دریاچه هامون در سیستان می ریزد، هنوز بحث انگیز است. هدف کلی این تحقیق بررسی اختلاف های مرزی بین ایران و افغانستان بر سر رودخانه هیرمند است. روش تحقیق در این پژوهش توصیفی- تحلیلی است که در آن از مشاهده های مطالعات کتابخانه ای و میدانی استفاده شده است. در پایان راهکارهایی جهت حل وفصل اختلاف دو کشور در خصوص مسئله آب هیرمند با محوریت معاهده هیرمند ارائه شده است.

عنصر آب در قالب آب های مرزی و یا رودخانه های مرزی، بیشترین درگیری های امنیتی را به وجود آورده است. می توان انتظار داشت که در قرن 21، آب عامل اصلی تنش و بحران در خاورمیانه باشد و به تدریج به عنوان متغیری تاثیرگذار، سیاست های کشورهای منطقه را تحت تاثیر قرار دهد. ایران از نظر اقلیمی جزء مناطق نیمه خشک خاورمیانه است و باوجود این، سالانه حدود ده میلیارد مترمکعب آب از این کشور خارج می شود که قسمت اعظم آن به عراق می ریزد. در کل منشا 12 درصد از حجم آب های سطحی کشور عراق از ایران است که 10 درصد از کل حجم آب های سطحی کشور ایران را شامل می شود. اروندرود برای عراق دارای اهمیت حیاتی است؛ به خصوص که منابع نفتی مهم جنوب این کشور در اطراف آن قرار دارند. با درک اهمیت راهبردی و اکونومیکی اروندرود می توان دریافت که چرا عراق برای تسلط بر این آبراه، سیاست تهاجمی در پیش گرفته است. اروندرود از سوی دیگر تنها رود قابل کشتیرانی ایران است که در توسعه اقتصادی بندرهای خرمشهر و آبادان نقش کلیدی دارد. هدف اصلی این مقاله که به صورت اسنادی و با شیوه توصیفی- تحلیلی تهیه شده، بررسی چالش ها و فرصت های هیدروپلیتیکی ایران در قبال عراق است. براساس یافته های تحقیق مهار آب های سطحی و ورودی به عراق از سوی ایران دارای آثار مثبت و منفی متعددی است؛ اما آنچه در این ارتباط باید مورد توجه قرار گیرد این است که ایران باید ضمن حفظ منافع ملی خود؛ توجه داشته باشد که تحقق مهار آب های سطحی مرزی، کمترین آسیب را به روابطش با عراق و همچنین بحران های احتمالی در اثر تبلیغات منفی مخالفان و برانگیختن احساسات مردم منطقه وارد سازد.

تاسیس مناطق آزاد تجاری - صنعتی یکی از راهکارهای جذب سرمایه و رسیدن به قله های ترقی است. منطقه آزاد انزلی نیز به واسطه واقع شدن آن در مسیر ترانزیتی شمال- جنوب، جمهوری های آسیای مرکزی، قفقاز و روسیه، به علاوه وجود ارتباطات تاریخی در عرصه های مختلف تجاری، فرهنگی و اجتماعی به همراه ظرفیت های متعدد این منطقه و استان گیلان در حوزه های ترانزیتی و حمل و نقل همچنین، جاذبه های گردشگری از اهمیت راهبردی و ژئوپلیتیکی در منطقه برخوردار است. تحقیق حاضر که توصیفی- تحلیلی بوده با گردآوری اطلاعات به روش کتابخانه ای، اینترنت و گزارش های دبیرخانه شورای عالی مناطق آزاد، سعی دارد ضمن ترسیم چشم اندازی از وضع توسعه منطقه، به شناسایی، بررسی و تحلیل توانمندی های ژئوپلیتیکی توسعه به عنوان فرصت های پیش رو و تنگناهای موجود پرداخته و در پایان پیشنهادهایی در راستای بهره گیری هرچه بهتر از فرصت ها و از میان بردن تنگناها ارائه دهد. نتایج تحقیق نشان می دهد که این منطقه همانند سایر مناطق آزاد، بیش از آنکه به سیاست صادرات بپردازد، به واردات کالاها پرداخته و از طرفی با توجه به اینکه یکی از اهداف تعیین شده برای این منطقه ایجاد اشتغال برای جویندگان کار است، نتوانسته به این مهم دست یابد؛ علاوه بر آن در بحث توریسم با ظرفیت ها و توانمندی های منحصر به فردی که بندر انزلی و استان گیلان به واسطه منابع بکری چون دریا، جنگل و کوه دارد توفیق چندانی نداشته است که همگی این نارسایی ها را می توان در سیاست های اداری نادرست و ضعف مدیریت جستجو کرد.

ژئوپلیتیک هر کشوری یکی از بنیادهای شکل گیری قدرت ملی آن است. هر کشوری از چالش ها و فرصت های ژئوپلیتیکی برخوردار است که در تقویت یا تضعیف قدرت ملی و یا پیشبرد منافع و اهداف ملی آن اثر فراوانی دارند. چالش های ژئوپلیتیکی از مواردی هستند که فرصت را برای مداخله رقبا و تحمیل اهداف آن ها فراهم می سازد. دو کشور ایران و عراق دارای چالش های ژئوپلیتیکی فراوانی نسبت به همدیگر هستند که همواره روابط آن ها را تحت تاثیر قرار داده و از هشت سال جنگ دوجانبه تا همکاری مسالمت آمیز در بین آن ها قابل مشاهده است. این مقاله با استفاده از روش کتابخانه ای و مراجعه به مقالات و کتب و وب گاه های مختلف در این زمینه به گردآوری اطلاعات پرداخته و سپس این اطلاعات و داده ها از طریق روش توصیفی-تحلیلی مورد تجزیه وتحلیل قرارگرفته اند. نتایج این مقاله به معرفی چالش های ژئوپلیتیکی دو کشور پرداخته و آن ها را تحلیل و شناسایی کرده است. این چالش ها در عین آنکه می توانند برای هر کدام از طرفین شرایط نامناسبی را به وجود آورده و آسیب پذیری آن ها را نشان دهد، می توانند به عنوان یک فرصت ژئوپلیتیکی مورد استفاده طرفین قرارگرفته و از آن علیه یکدیگر استفاده کنند.

به گواهی تاریخ پیشینه اختلاف های مرزی ایران در غرب کشور، به عصر باستان و جنگ بین مادها و آشوری ها باز می گردد. پس از آن دوره تا به امروز این اختلافات وجود داشته که به جنگ های متعددی منجر شده است. با تاسیس دولت شیعی صفوی، این اختلاف ها جنبه مذهبی پیدا کرد. در تحقیق پیش رو با روش اسنادی و رویکرد پژوهشی توصیفی – تحلیلی، علل اختلاف ها وتنش های مرزی باطرح این سوال بررسی می شود که تعارضات ایدئولوژیک بین دو همسایه در افزایش تنش ها تا چه اندازه موثر بوده است. یافته های این پژوهش نشان می دهد که با وجود دیدگاه غالب مبنی برتفاوت ایدئولوژی حاکم بر دو سرزمین رقابت های سیاسی درون و بیرونی (از رقابت شاهزادگان تا دخالت اروپاییان) نقش به سزایی در ایجاد اختلافات مرزی داشته است.

منطقه دریای جنوبی چین، یکی از مناطقی است که دارای درگیری های پیوسته ای است و مورد توجه ایالات متحده آمریکا نیز می باشد. اکنون با اعلام سیاست آسیا-اقیانوسیه باراک اوباما، اهمیت این منطقه برای جمهوری خلق چین دو چندان شده است. ادعای حاکمیت چین بر بخش عمده این دریا و اختلافاتی که با کشورهای حاشیه ای دارد؛ باعث نزدیک شدن کشورهای همسایه دریا به یکدیگر شده است و همه آنها راهی مشترک را دنبال می کنند؛ یعنی پناه بردن به آمریکا و هم زمان حفظ رابطه با چین. کشورهای حاشیه دریای جنوبی چین تلاش می کنند راهبرد جدید خود، هم به آمریکا نزدیک باشند و هم به چین و از سوی دیگر تنش های منطقه ای را خود مدیریت کنند تا بتوانند به رشد و توسعه ادامه دهند.