نشریه مطالعات قرائت قرآن
سال یکم شماره 1 (پاییز و زمستان 1392)

زبان در اصل و به طور عام دارای ماهیت صوتی است و کارکردهای آن بیشتر از راه سمعی صورت می گیرد. جنبه صوتی زبان می تواند منشا مطالعات متعددی باشد. قرآن نیز به عنوان یک زبان خاص دارای آثار و کارکردهای گوناگونی است که وابسته به جنبه های صوتی آن است. نوشتار حاضر، ابتدا مروری بر جنبه های صوتی زبان به طور عام دارد و از پی آن، زبان قرآن را به صورت خاص از جنبه مزبور مورد توجه قرار می دهد. آوا و آهنگ قرآن، عاملی مستقیم و موثر برای آثار و ابعاد تربیتی و هدایتی قرآن است و صوت و تلاوت قرآن است که بر جسم و جان انسان اثری آشکار می گذارد و آن را رنگ الهی می بخشد. این حالت در صورت صامت قرآن چندان وجود ندارد. در بررسی های صوتی یک زبان، آهنگ و موسیقی آن زبان و نیز میزان خلوص آواهای آن حائز اهمیت است و این امر در مورد زبان قرآن اهمیت و ویژگی مضاعف خود را می یابد.

دو تفسیر «مجمع البیان لعلوم القرآن» و «جوامع الجامع» از ابوعلی فضل بن حسن طبرسی در طول نزدیک به ده قرنی که از تالیفشان می گذرد، هم چنان بر تارک دانش تفسیر قرآن می درخشند و الهام بخش بسیاری از تفاسیر پس از خود بوده اند. توجه به قرائات قرآنی در این دو تفسیر افزون بر اینکه گویای تسلط طبرسی بر این علم می باشد، می تواند یافته های موجود در زمینه گرایشات قرائت قرآن در قرن و منطقه زندگی ایشان را تکمیل کند. در این نوشتار، ضمن ارائه برخی از مستندات موجود درباره وضعیت قرائت قرآن در منطقه خراسان بزرگ تا پیش از زندگی طبرسی در قرن پنجم قمری، گزارش دقیقی از موضوع قرائت در دو تفسیر یاد شده، ذکر و گرایش مفسر در انتخاب یا ترجیح قرائت در خلال تفسیر آیات قرآن مطرح گردیده و نشان داده شده است که تا دوره زندگی وی، هیچ یک از قرائات هفت گانه مشهور در خراسان تعین نداشته است، ولی تمایل زیادی به قرائت ابوعمرو بصری وجود داشته است. طبرسی نیز دیدگاهش در معنای آیات را به خصوص در مواردی که با مفهوم آیه سازگارتر است، در هر دو تفسیرش همان قرائت قرار داده است.

تلاوت قرآن دارای ساختار آوایی با چینش وحیانی خاص خود است؛ بدین معنا که تلاوت مطلوب از مجموعه آواهایی تشکیل شده است که قاری قرآن ملزم به رعایت آنهاست. این آواها اگر به صورت صحیح و فصیح ادا نشوند، در شاکله کلی تلاوت اخلال می کند و از عیار آن می کاهد. در این نوشتار، با استناد به بیان آواشناسان به طور عام و قرائت پژوهان از علمای تجوید و قرائات به طور خاص و با تکیه بر دانش های آناتومی، آواشناسی و دانش تجوید، ضمن بررسی ساختار آواهای اصلی و فرعی عربی در تلاوت قرآن کریم، به تحلیل ساختار درونی و بیرونی آواهای تلاوت قرآن پرداخته شده است. اندام های تنفسی، اندام های واک ساز، اندام های آواساز، اندام های طنین ساز و اندام های شنوایی جزئی از ساختار بیرونی و آواهای «صامت و صائت، فرعی و اصلی، کوتاه و کشیده، مجهور و مهموس، شدیده، مرخوه و متوسطه، و مفخم و مرقق» تشکیل دهنده اضلاع درونی هندسه آوایی تلاوت قرآن معرفی می شوند.

در نوشتار حاضر، یکی از بنیادی ترین رشته های زبان شناسی یعنی معناشناسی و آواشناسی که از اهمیت و حساسیت والایی برخوردار است، ارائه شده و تلاش گردیده تا به صورت متمرکز، ارتباط معناشناسی گفتاری با سایر پدیده های زبان شناسی هر چند مختصر مورد بحث و بررسی قرار گیرد و توجه علاقه مندان، به ویژه قاریان قرآن کریم، به این نکته بسیار مهم معطوف گردد که نه تنها معانی الفاظ در متون مختلف یا در شرایط و سیاق های گوناگون متفاوت است، بلکه شیوه بیان یا ادای آنها نیز می تواند آن معانی را دگرگون سازد. در این جستار، مباحثی چون آوای گفتاری، صرف و نحو و واژه گزینی و تاثیر مستقیم آن در معناشناسی و نیز معناشناسی صوتی و آوایی و اجزای مختلف آن مانند واج، هجا، تکیه، آهنگ و درنگ با تاکید بر زبان شناسی زبان عربی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. همچنین تلاش شده تا تاثیر مبحث آواشناسی در معناشناسی و تفسیر متون روشن گردد؛ به عبارتی، همان گونه که فهم و درک معنا می تواند ما را در خواندن و ادای بهتر مطلب کمک نماید، شیوه های بیان و ادای عبارت ها نیز می تواند ما را در درک و فهمیدن بهتر معنا یاری رساند.

با آنکه قرآن با یک قرائت توسط پیامبر اکرم(ص) از سوی خدای واحد تلقی شد و به همان صورت نیز به امت اسلامی ابلاغ گردید، بنا به دلائلی، پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) در عرصه قرائت دچار تعدد و چندگانگی شد؛ تعددی که ریشه در اختلافات زیربنایی تری داشته و دارد. اختلافات سیاسی، کلامی، فقهی و حتی ادبی از جمله بسترهایی است که در این نوشتار به عنوان زمینه های تعدد قرائت برشمرده شده است. همچنین در این باب روایاتی از ائمه اطهار و صحابه پیامبر رسیده است که بیانگر گونه ای دیگر از قرائت است، قرائتی که گاهی با اضافاتی در متن آیات یا تبدیل لفظی به لفظ دیگر نقل شده است. در این نوشتار روشن شده است که این نوع از قرائت، به منظور تفسیر آیات القاء شده است نه قرائت لفظ آیه، هر چند برخی ها بدون توجه به مستندات و قرائن، این دست از قرائات را حمل بر تعدد قرائت کرده یا حتی آنها را دلیلی بر تحریف قرآن دانسته اند ولی نتیجه این پژوهش نشان می دهد که این قرائت ها از باب تفسیر آیات بوده است.

در کتب فقهی، تفسیری و نیز تجویدی فریقین، بسیار دیده می شود که تعابیری در تعریف اصطلاحی «ترتیل» به نقل از پیامبر(ص) و امام علی(ع) مورد استناد قرار گرفته است، اما این استناد تا چه اندازه صحیح است؟ در نوشتار حاضر تلاش شده، این تعابیر منسوب، ردیابی و تبارشناسی شده و صحت انتساب آنها مورد تحقیق و بررسی قرار گیرد تا روشن گردد که این اقوال آیا از حیث حدیث شناسی، شرایط صحت صدور از معصوم(ع) را دارند یا نه؟ به عبارت دیگر، نه به نقد مفهومی، بلکه به نقد نفس الامری اقوال منسوب در قالب حدیث پرداخته می شود.

شناخت دقیق آرای خاورشناسان درباره قرائت قرآن و نقد علمی دیدگاه های آنان برای جامعه علمی مسلمانان ضرورتی انکار ناپذیر است. تحقق این امر مستلزم آشنایی با خاورشناسان قرائت پژوه و آثار آنان است؛ لذا در این نوشتار، پس از بیان ضرورت شناخت خاورشناسان و پیشینه آن، به معرفی اجمالی 34 خاورشناس قرائت پژوه و آثار آنان درباره قرائت قرآن به ترتیب حروف الفبای فارسی پرداخته شده است. بررسی آثار خاورشناسان درباره قرائت قرآن نشان می دهد که آنان یا آثار مستقلی را در باب قرائت قرآن نگاشته یا در ضمن مباحثی چون جمع قرآن، مصاحف صحابه و تحریف ناپذیری قرآن به این بحث پرداخته اند.