نشریه مطالعات قرائت قرآن
سال سوم شماره 4 (بهار و تابستان 1394)

در تلاوت مطلوب و دقیق قرآن کریم، ارائه معانی و مفاهیم کلام الهی مهمترین هدف است. این هدف با داشتن علم لازم به دانش وقف و ابتدا و به کار بستن آن در تلاوت قابل دستیابی است. این علم مبتنی بر آگاهی از وجوه مختلف تفسیری است. البته علوم دیگری از جمله علم قرائات قرآنی و علم فواصل آیات نیز موثر است از آنجا که در این باره، به خصوص با عنایت به نظر تفسیری شیعه، تطبیق مجزا و مبسوطی ارائه نگردیده است، این نوشتار به مطالعه تطبیقی اختلاف دیدگاه های مفسران با نظر دو عالم وقف و ابتدا، ابوعمرو دانی و محمد علی خلف الحسینی در سوره شوری پرداخته است. علت انتخاب دانی آن است که میتوان وی را پایهگذار معروف و ارائه دهنده متداول ترین تعاریف و تقسیمبندی رایج در وقف و ابتدا دانست. محمد علی خلف الحسینی نیز؛ علامتگذاری های رایج وقف و ابتدا در بسیاری از مصاحف متداول در جهان اسلام یا به طور کامل بر اساس دیدگاه های وی است یا حداقل با آن قرابت زیادی دارد. حاصل این پژوهش، آن است که از مجموع 101 موضع وقف مطرح شده در سوره شوری طبق دیدگاه دانی یا علامت گذاری شده توسط الحسینی و تطبیق آن با نظر مفسران برگزیده شیعه و اهل سنت، در شش موضع، دیدگاه دانی و الحسینی با نظر مشهور تفسیری مطابقت ندارد که علت آن پوشیده ماندن برخی ارتباطها یا دقتهای مفسران از دید عالمان وقف و ابتدا است.

با اینکه در روایات امامان بزرگوار تصریح شده است که قرآن تنها با یک قرائت نازل شده است، در برخی روایات درباره قرائت شماری از آیات، تعابیری چون قرا بکذا، کنا نقرا، فی قرائه اهل البیت، و هکذا انزل آمده است که بیانگر قرائتی دیگر غیر از قرائت مشهور است. این روایات به اندازه ای است که برخی از محدثان، آنها را دلیل بر تحریف یا تعدد قرائت دانسته اند. پژوهش حاضر با نگاهی بر تفسیر المیزان، دیدگاه علامه طباطبایی را نسبت به این قرائت های خلاف مشهور پی جویی نموده است. نتیجه به دست آمده بیانگر آن است که ایشان هر چند در مواردی از اظهار نظر مستقیم خود داری کرده است، ولی از مجموع کلماتشان استفاده می شود که این موارد را از باب تفسیر، جری و تطبیق یا بیان شان نزول می داند، گو اینکه از نگاه علامه واژه «قرائت» در زمان های سابق به معنای عام تری استعمال می شده است؛ به گونه ای که تفسیر و تبیین را نیز در بر می گرفت، ولی رفته رفته تحول معنایی یافته، در خصوص قرائت مصطلح امروزی به کار گرفته شد.

نماز از مهم ترین عبادات است که در شرع مقدس بسیار مورد تاکید قرار گرفته است. یکی از افعال نماز قرائت است که خود دارای شرایط و ضوابط خاصی است. درباره جواز خواندن قرائات هفت گانه در نماز چند دیدگاه در میان فقهای فریقین وجود دارد. عمده اهل سنت خواندن قرائات هفت گانه و حتی ده گانه را جایز می دانند. در میان فقهای شیعه اکثر قریب به اتفاق فقها خواندن قرائات هفت گانه را جایز دانسته اند. برخی قرائات دیگر را نیز تجویز کرده اند. در مقابل، تعداد معدودی از فقهای شیعه قرائت نماز را تنها با یک قرائت مجزی دانسته اند. در این نوشتار ضمن بررسی دیدگاه های مختلف و قائلان آنها دلایل و مستندات فتاوی نیز مورد بحث قرار گرفته و به دست آمده که از منظر فریقین خواندن قرائات هفت گانه در نماز جایز است و مهم ترین دلیل این فتوی تقریر و تایید قرائات از سوی معصومان می باشد.

قرائت قرآن، دیرینه ای به اندازه ی نزول قرآن دارد و علم قرائت برخاسته از این پیشینه می باشد. اقبال مسلمانان به قرائت عاصم از جهت عالی بودن سند آن باعث شده در تعیین طریق آن یعنی ابوبکر بن عیاش و حفص بن سلیمان دقت بیشتری لحاظ کنند، به ویژه اینکه اختلاف این دو روایت به حدی است که هر کدام قرائت جداگانه ای به شمار می رود. ایراداتی همانند ضعف در حدیث، خطا و اعراض از قرائت عاصم، مهم ترین خدشه هایی است که به روایت ابوبکر بن عیاش وارد کرده اند. این پژوهش با تحلیل ادعاهای مطرح شده به دفاع از این روایت پرداخته و شخصیت اخلاقی، اعتقادی و علمی ابوبکر بن عیاش را تبیین نموده است. این روایت تاثیر بسزایی در فقه و تفسیر دارد. مجمع البیان نمونه کاملی است که طبق این روایت به تفسیر قرآن پرداخته است. در این نوشتار موارد جالب توجهی از این روایت که در تفاسیر شیعی وجود داشته، احصا شده تا دلیلی بر رواج این روایت نزد امامیه باشد.

دانشمندان مسلمان بر مصونیت قرآن از تحریف تاکید دارند، اما عدم دقت برخی پیرامون شماری از روایات تفسیری، شبهه تحریف را پیرامون قرآن مطرح کرد و به تبع آنان، گروهی از اخباری ها چون جزایری و محدث نوری با اعتنا به روایات تحریف نمایی که در برخی از کتب تفسیری و روایی شیعه از ائمه اطهار(ع) بیان شده است، این تهمت را متوجه شیعه کردند. آنان از رهگذر این روایات، به عقیده خود اعتبار بخشیده و تحریف قرآن را امری بدیهی قلمداد میکنند؛ زیرا بر اساس این روایات، به نظر می رسد که افرادی چون ائمه اطهار(ع) به عنوان عدل قرآن بر این مطلب صحه گذاشته اند، اما واکاوی متنی سندی این روایات نشان می دهد که غلات به عنوان مشهورترین راویانی که به نقل این احادیث می پردازند، پذیرش این روایات را با چالش روبه رو کرده اند. همچنین روایات منتسب به ائمه با تناقضات متنی فراوانی همراه است که صدور آنها از فصحایی چون ایشان به دور است. از سویی دیگر، روایات تفسیری و روایات منتقله از کتب اهل سنت به کتب شیعه، مبانی این ادعا را متزلزل تر می سازد.

علم قرائات مانند هر علم دیگر دارای منابعی است. منابع این علم، به لحاظ ها و معیارهای متعددی قابل ارائه و بررسی است. نظام مندی و تقسیم بندی دقیق این منابع به علل متعددی دشوار است. ارتباط علم قرائت با علوم بسیار است. رویکردهای مختلف دانشمندان در تالیف، وجود علوم پیش نیاز و آلی برای فراگیری قرائات، وجود نگارش ها در مسائل جزئی مربوط به علمی خاص، وجود مطالب قرائات در ضمن کتب مربوط به دانش های دیگر (تفسیر و علوم قرآنی)، و تالیفات بسیار زیاد در موضوع قرائات از جمله این علل است. نگارنده در این نوشتار بر آن است تا با بررسی منابع علم قرائات به صورت مختصر، به گونه شناسی و تقسیم بندی آنها بر اساس علوم مورد نیاز بپردازد که در قسمت اول کلیاتی درباره منبع شناسی علوم و فنون قرائات مطرح گردیده و ده گونه تقسیم بندی برای منابع قرائات بر اساس ده ملاک مختلف معرفی و پیشنهاد شده است. در پایان نیز به معرفی اهم منابع علم الرسم قرآن کریم پرداخته شده است. معرفی کتب مهم علم الرسم، بررسی اهم کتب منظوم در این موضوع و بررسی شیوه نگارش کتب علم الرسم از مباحث این قمست می باشد.