نشریه رودکی (پژوهش های زبانی و ادبی در آسیای مرکزی)
پیاپی 46 (بهار و تابستان 1395)

ادب با ریشه ای نامعلوم، در زبان عربی، نخست در شعر مخضرم و به ویژه در احادیث نبوی، به کار گرفته شد و به سرعت بر مفاهیمی بسیار گوناگون اطلاق گردید. آن بخش از ادب که اینک صوفیانه می خوانیم، از آغاز اسلام تا میانه های قرن دوم قمری، بیشتر ادب دینی بود، تا آنکه حسن بصری، ابراهیم ادهم و همنشینان او پایه های تصوف را در جهان اسلام استوار کردند و از سده سوم قمری، ادب صوفیانه اندک اندک در آثار برخی مدون شد. مراد از ادب صوفیانه، ادبی است که آن را ادب رفتاری، آیینی و اجتماعی خوانده ایم.
در آثار ترمذی، مانند آداب المریدین و غیر آن، کنش ومنش اجتماعی سالک و حالات معنوی او بحث می شود؛ درحالی که تفکیک میان آن ها همیشه آسان نیست. ترتیب و تنظیم سیر باطنی و سلوک صوفیانه، اگرچه در آثار وی اندک نیست، هنوز نظام مند و دسته بندی نشده است. از مسائل مهم در ادب صوفیانه نزد ترمذی، مراحل فریب خوردگی انسان و چگونگی انتقال از مقام شایستگی و پارسایی به حوزه لذایذ دنیوی است که به شیوه ای سخت زیبا، به تدریج و همراه با تحلیل های اجتماعی و روان شناختی بیان شده است. در آثاری چون المنهیات، آنچه باید کرد، از خلال آنچه نباید کرد، بیان شده است. در دیگر آثار، چون الریاضه و ادب النفس،سخن از آن است که نفس سرکش باید ادب آموزد و در کشاکش میان نفس و آدمی است که ترمذی به موضوع ادب رفتاری- دینی راه جسته است.

در این جستار، ضمن بیان دغدغه های مشترک حکیم ترمذی و ابن عربی حول مسائلی نظیر حکمت، ولایت، تاویل و منازل قرب، به دیدگاه هایی که نخستین بار حکیم ترمذی مطرح نموده و ابن عربی برمبنای آن ها نظریه پردازی کرده، اشاره شده است. مفاهیمی مانند منازله، ملک الملک، عبودت و ختم ولایت در آثار حکیم ذکر شده و ابن عربی به شرح آن ها پرداخته است. همچنین، طرح بحث از اجزای نبوت و تحدث برای ابن عربی زمینه ساز پیدایش اصطلاح «انبیاء الاولیا» شد. ختم ولایت ابن عربی با حکیم ترمذی همانندی هایی دارد که بررسی شده است.

حکیم ترمذی، عارف نامدار ماوراء النهر، از عارفانی است که درباره انسان شناسی سخنان درخور توجهی دارد و مسئله اصلی در این مقاله، چیستی انسان، ابعاد و ساحات وجودی او، و اهداف و مسیرش در زندگی از منظر اوست. روش پژوهش در این مقاله، نظام دهی داده بنیاد آموزه ها با رویکردی تحلیلی، در مسیر بازخوانی اندیشه این حکیم است. بخش مهمی از منظومه فکری حکیم ترمذی درباره انسان، به مطالعه خلقت و ابعاد سرشتی او بازمی گردد. انسان، به مثابه خلیفه خدا بر روی زمین، دارای ساختاری الهی، مظهر اسماء خداوند و مخلوقی ویژه است و یکی از مهم ترین این ویژگی هایش در سرشت، همراهی عقل و معرفت با وجود اوست. این باور کمال نگرانه به آفرینش انسان، مبنای چنین تفکری برای ترمذی است که حتی زمینی ترین ساحت وجود انسان، در خلقت حقی دارد که باید ادا شود. حکیم با تکیه بر مفهوم پرستش، به مثابه هدف خلقت انسان که آموزه ای قرآنی است، اوج بندگی و پرستش را که آن را «عبودت» می خواند، آزادی از همه قیود می داند و از همین روست که در دیدگاه وی، گام نهادن در مسیر عبودت، با انتقال به دنیای آخرت، باقی است و عبودت سیری به سوی کمال است که آن را پایانی نیست. ترمذی انسان را در سه ساحت قلب و صدر و نفس مطالعه می کند که قلب الهی ترین ساحت و معدن معرفت، عقل جسمانی ترین ساحت و معدن هوا، و صدر ساحتی میانی به عنوان پلی میان آن دو، و به همین دلیل، عرصه چالش های درونی انسان است.

از پیش گامان عرفان نظری در جهان اسلام، حکیم ترمذی است؛ محدث، فقیه، و مفسر ایرانی سده سوم قمری/ نهم میلادی که در میان عامه مسلمانان از یک سو، با اثر مشهور حدیثی اش، نوادر الاصول، و از سوی دیگر، همچون یک صوفی و حکیم شناخته می شود. با تکیه بر آثار پرشمار باقی مانده از وی، می توان دریافت که خواسته است شیوه های سلوک معنوی رایج در ایران باستان و تمدن های همسایه را با تکیه بر منابع اسلامی، نظریه مند و بومی سازی کند. در این میان، یکی از ویژگی های بارز نظریه پردازی های عرفانی وی، استناد فراوان به قرآنکریم است؛ چنان که می توان گفت میزان تکیه اش بر قرآن،کم وبیش با میزان توجهش به روایات برابری می کند. ظاهرا اثر وی در تفسیر قرآن برجای نمانده است؛ با این حال، آثار مختلفش متضمن بحث های گسترده تفسیری است. مبانی نظریه تفسیری حکیم ترمذی، نگرش های قرآن شناختی، روشی که وی برای تفسیر قرآنپی گرفته است، نوآوری های روش شناختی و تفسیری، و تحلیل های زبان شناسانه او از مفردات قرآن در آثار برجای مانده اش، تاکنون کمتر کاویده شده اند. این مطالعه گامی نخست به منظور بازشناسی نظریه تفسیری حکیم ترمذی است و در آن، رویکرد کلی وی به تفسیر قرآن کریم و بایسته ها و روش های آن کاویده خواهد شد.

ترمذ همواره در طول تاریخ، خاستگاه بسیاری از بزرگان دین و عالمان و عارفان سترگ بوده است؛ چنان که حافظ ابرو آن را «مدینهالرجال» خوانده است. ازجمله بزرگان این شهر می توان به شخصیت های زیر اشاره کرد: ابوبکر وراق ترمذی، از مشایخ صوفیه؛ سیدبرهان الدین ترمذی؛ ابوعیسی محمدبن عیسی ترمذی، مولف کتاب الجامع الصحیح، از صحاح سته اهل سنت؛ ابوجعفر محمدبن احمدبن نصر ترمذی، فقیه شافعی؛ و سرانجام، حکیم مورد نظر ما در این مقاله، ابوعبدالله محمدبن علی بن حسن (یا حسین) بن بشربن هارون، مشهور به «حکیم ترمذی»، محدث، مفسر، متکلم و صوفی دانشمند که در سده سوم قمری ( نهم میلادی) می زیسته است. صوفیان بسیاری شاگردان حکیم ترمذی به شمار می آمده اند که از میان آنان می توان به احمدبن محمد عیسی، حسن بن علی جوزجانی، و ابوبکر وراق ترمذی اشاره کرد. متکلمی همچون غزالی، و بزرگ عارف اندلس، جناب محی الدین ابن عربی، از آثار و افکار ترمذی بهره ها برده اند، و به ویژه ابن عربی، از حکیم ترمذی به مثابه یکی از اقطاب خویش یاد کرده است. ترمذی همچنین، مکتب خاصی را به نام «حکیمیه» بنیان نهاده است. یکی از ترجمان های حکیم مزبور را می توان در بخش پنجاه و هشتم شاهکار محمدبن ابراهیم فریدالدین عطار نیشابوری، تذکره الاولیاء، یافت؛ کتابی که طبق نظر رینولد نیکلسن، ویراستار علمی کتاب، در پیش گفتاری که بر این اثر نوشته است، قدیمی ترین اثر از این نوع در زبان پارسی است. هرچند اثر یادشده در ضبط ازمنه و جزئیات شرح احوال، دچار کاستی هایی است، باوجوداین، مشتمل بر حجم عظیمی از اطلاعاتی است که در تراجم بعدی یا در هیچ منبع دیگری نمی توان یافت. ارزش تذکره، به مثابه منبعی برای تاریخ تصوف، می تواند به طور جدی برآورد و بدان بها داده شود. این تذکره اساسا معطوف و ناظر به بیان پندهای اخلاقی و کلمات حکیمانه ای است که پیرایش اخلاقی آدمیان براساس آن استوار است.
در مقاله حاضر، سعی می کنیم گزیده ای از مهم ترین نکاتی را که عطار نیشابوری در توصیف خود از حکیم ترمذی ذکر کرده است، ارائه دهیم. افزون برآن، تلاش می کنیم منتخبی از کلمات حکمت آمیز و حکمت آموز ترمذی را براساس نقل نیشابوری ارائه و مستندات، شواهد، توضیحات و تفسیرهای حکمی، عرفانی و قرآنی آن را عرضه کنیم.

حکیم ترمذی عالمی پرتالیف از ورارود در سده سوم قمری است که پیش از ورود به زهد و عرفان، تحصیل در علوم سنتی را ازسر گذرانده بود. او که تبار به پدر و مادری محدث می برد، فراگیری معارف حدیثی را از کودکی آغاز کرد و در این زمینه، مهارت فراوانی به دست آورد. با آغاز مشرب عارفانه، حکیم ترمذی کوشید عرفان ذوقی و نوری خود را در حیطه علوم دینی تبیین کند؛ ازاین رو، تجارب و باورهای عرفانی خود را با مطالعات قبلی اش، ازجمله داده های روایی، درهم آمیخت. بنابراین، ازآنجاکه حدیث نقش بسزایی در اندیشه حکیم ترمذی داشته است ، مروری تفصیلی بر نوشته های روایی او داشته ایم و با روش توصیفی- تحلیلی، ابعاد آن را کاویده ایم؛ آثاری که چندان نزد جامعه علمی شناخته نیستند. در این نوشتار، افزون بر کاوش درباره مشهورترین اثر حکیم ترمذی، یعنی نوادر الاصول، سه اثر دیگر نیز بررسی و نوشته ای ناشناخته از او معرفی شده است.

حکیم ترمذی (ف. 285ق)، به مثابه یک عالم و اندیشمند آگاه به زمان ، در فرهنگ حاکم و علوم زمانه خود آسیب هایی را تشخیص داد و درصدد بود با نظریه خاص خود در معرفت ، راهی برای رهایی ارائه کند . ترمذی این مسیر را، هم در جهت سلبی و نقد عالمان و علوم زمانه و هم در جهت ایجابی و مطرح کردن الگوی مطلوب و تمام عیار از معرفت، به جد پی گرفت و پنج اثر را در موضوع علم و معرفت تالیف کرد . ترمذی در مقام نقد دعاوی معرفت ، به بررسی آسیب شناختی عالمان و علوم زمانه خود پرداخت . او این مهم را با ارزیابی انگیزه و غایات عالمان ، و روش، موضوع و نقش فرهنگی- اجتماعی علوم سامان داد . او در نقادی بی محابایش، هیچ یک از اهل حدیث ، قراء ، زهاد ، صوفیه ، فقی هان و اهل کلام را از نقد بی نصیب نگذاشت . تقسیم علوم به فاسد و مقابل آن، و ظاهر و باطن، همچنین، تقسیم موضوعی علم به حق ، عدل و صدق، از مبانی نقد اوست . اما الگوی مطلوب او از معرفت و دین ، معطوف به علم باطنی است که البته، در حجاب و حصار ظاهر است . این باطن عبارت است از ایمان حقانی و حکمتی که از طریق پرورش خصایل و شرایط روحی و معنوی مساعد، و تالیف میان زهد و تقوا و بندگی حاصل می شود و ثمرات خود را در حیات طیبه فردی و اجتماعی آشکار می کند . این علم الگو و الگوی علم را «حکمت علیا» و «صدق» می نامد که خود مسبوق به «حق» و «عدل» است .