فصلنامه اقتصاد کشاورزی و توسعه
پیاپی 51 (پاییز 1384)

بخش کشاورزی از اهمیت ویژه ای در شهرستان کرمان برخوردار است. عمده ترین منبع تامین کننده آب بخش کشاورزی در این منطقه، آبهای زیرزمینی است. به دلیل بهره برداری بیش از حد از آبهای زیرزمینی میزان افت سالانه سطح این آبها قابل توجه است. بنابراین، محاسبه ارزش اقتصادی هر واحد آب و محاسبه اثرهای جنبی برداشت بیش از حد از منابع آب اهمیت بالایی دارد. برای بررسی هدفهای تحقیق ابتدا تابع تولید مناسب تخمین زده شد و با استفاده از آن ارزش اقتصادی هرمتر مکعب آب محاسبه گردید، سپس تخیمن تابع هزینه و ایجاد تابع رفاه اجتماعی (با استفاده از نتایج تابع هزینه و تابع تولید) صورت گرفت و همچنین با استفاده از تابع رفاه اجتماعی، اثرهای جنبی برداشت بیش از حد از منابع آب زیرزمینی محاسبه گردید. در نهایت نیز با استفاده از نتایج تابع تولید، کشش تولیدی نهاده آب محاسبه شد.
نتایج این تحقیق نشان می دهد که ارزش تولید نهایی آب در تولید گندم بیش از هزینه استخراج هر واحد آب است و به علت برداشت بیش از حد منابع آب، رفاه تولید کنندگان گندم کاهش در خور توجهی می یابد. در نهایت این نتیجه نیز به دست آمد که تغییرات هزینه برداشت، به علت افت سطح آب، درمیزان مصرف تاثیر زیادی ندارد و برای کاهش برداشت باید روش های نوین آبیاری ترویج شود تا بهره وری هر واحد آب مورد استفاده در بخش کشاروزی افزایش یابد.

دستیابی به عرضه باثبات مواد غذایی و تامین مناسب امنیت غذایی جامعه از جمله اولویتهای راهبردی هر کشور است. با توجه به رویکرد سند چشم انداز بیست ساله ایران به این مسئله حیانی و مهم، در این مقاله سعی شده است بهترین گزینه موثر به عنوان راهبرد عمومی کشور برای تحقق امنیت غذایی، با استفاده از روش تصمیم گیری چند معیاره با ساختاری رده ای در چهار سطح زیر که از یافته های این پژوهش است انتخاب شود1- گسترش عرضه باثبات مواد غذایی با تکیه بر تولید از منابع داخلی به عنوان رکن اصلی امنیت غذایی (هدف تصمیم گیری)2-عوامل موثر بر عرضه مواد غذایی بر اساس نتایج مطالعات امنیت غذایی در سطح بین الملل شامل جمعیت، تولیدات، قیمت، صادرات و واردات و درآمد ملی3- متغیرهای اثر گذار برعرضه مبتنی بر تولید از منابع داخلی شامل اقتصاد تولید، ساختار تولید، الگوی تولید، الگوی مصرف، محیط (اقلیم و خاک) و فناوری4-مهمترین گزینه های موثر به عنوان راهبرد عمومی کشور برای تحقق امنیت غذاییدر این تحقیق از روش تحلیل سلسله مراتبی برای تعیین بردار ارجحیت گزینه ها، با توجه به ماتریسهای مقایسات زوجی مراحل مختلف استفاده شده است. همچنین در هر مرحله شاخص سازگاری به منظور تعیین اعتبار نتایج محاسبه شده است.

در این مطالعه از طریق محاسبه اثر رفتاری به همراه آثار جانشینی و درآمدی، ارتباط بین الگوی مصرف گذشته و فعلی مواد خوراکی در مناطق روستایی کشور بررسی شده است و به این منظور، با استفاده از تابع مخارج، رشد سهم مخارجی هر یک از گروه کالاهای مورد مطالعه به تفکیک سه اثر فوق ارزیابی قرارگرفته است. مهمترین نتایج حاکی از این است که عادات مصرفی نقش عمده ای در الگوی مصرفی خانوار دارد. همچنین با در نظرگرفتن توهم پولی، به نظر می رسد واکنش مصرف کنندگان وابستگی کمتری به اثر درآمدی دارد. با توجه به الگوی گذشته، خانوارها مصرف آن دسته از کالاهایی را درالگوی مصرف فعلی حفظ می کنند که یا کمتر گران شده اند و یا خود تولید کنند آن هستند.

امروزه ارتباط بین آموزشهای فنی و حرفه ای و کارایی اقتصادی برکسی پوشیده نیست. اهمیت این آموزشها در افزایش توان دسترسی افراد به کار و یا خود اشتغالی و مشارکت در جامعه از طریق فعالیتهای اقتصادی کاملا به اثبات رسیده است. در این باره به کارگیری فناوری بروز و جدید به ایجاد ساختار بهینه تولید و مهارتهای مدیریتی بافندگان فرش بستگی خواهد داشت. بنابراین این تحقیق در جستجوی کمی کردن یکی از عوامل رقابتی، یعنی کارایی نسبی بافندگان دوره های کار و دانش در مقایسه با بافندگان سنتی، و پیدا نمودن بالاترین کارایی در صنعت است. لذا تلاش شده است که تغییرات فنی بافندگان و سطوح متوسط کارایی فنی آنها به صورت کمی نشان داده شود.
داده های این تحقیق از طریق عملیات میدانی از 339 بافنده در استانهای خراسان و مازندران به دست آمد. یافته های تحقیق روی عوامل مربرط به تفاوتهای میان کارایی فنی بافندگان و اثر شرکت در آموزشهای فنی و حرفه ای بر این کارایی متمرکز گردید. نتایج تحلیل داده ها نشان می دهد که کارایی بافندگانی که در دوره های آموزشی کار و دانش شرکت کرده اند کمتر از کارایی بافندگان سنتی است.

بسیاری از صاحبنظران معتقدند که کشاورزی با بخشهای دیگر اقتصادی بسیار متفاوت است. در دورن این بخش نیز تمایزی بین زیر بخشهای پرورش دام و تولید محصولات زراعی وجود دارد. این امر سبب می شود که هر کدام از این زیر بخشها سیاستهای جداگانه و خاص خود را طلب کند.
در زیر بخش دام یکی از عواملی که سیاستگذاران به آن نیاز دادند واکنش دامداران و مصرف کنندگان به تغییرات اقتصادی و غیر اقتصادی بخش صنعت است. یک سیاستگذار باید آثار چندین متغیر هدف تاثیرگذار در یکدیگر مانند تولید، مصرف، واردات و غیره را بداند.
این متغیرهای تاثیر گذار ممکن است برونزا باشند و یا درونزا، بنابراین با استفاده از یک سیستم معادلات همزمان می توان به سیاستگذار کمک کرد.
در این مقاله با بهره گیری از یک سیستم معادلات همزمان به بررسی عرضه و تقاضای گوشت در ایران با استفاده از داده های سری زمانی مربوط به سالهای1350تا1380 پرداخته شده است. گفتنی است برآورد ضرایب این سیستم رهنمودی برای سیاستگذاران عرضه امور دام کشور خواهد بود. نتایج این تحقیق نشان داد که معادلات تقاضای انواع گوشت قرمز و شیر ارتباط سیستمی با متغیرهای برونزا، شامل قیمت محصول و قیمت کالای جانشین و درآمد سرانه، داشته است.

توسعه یا تحدید کشت محصولات کشاورزی در مناطق مختلف باید با توجه به محدودیت منابع و زمینهای حاصلخیز کشاورزی صورت گیرد و این مسئله لزوم طراحی یک مدل چند منطقه ای الگوی کشت محصولات زراعی را آشکار می مند. مدلی که در عین فراگیری و یک پارچه بودن، از نظر منطقه ای تفکیک شده باشد و توانایی تمایز بین منابع مشترک و غیر مشترک را دارا باشد. تفکیک مدل از نظر منطقه ای باعث افزایش دقت مدلسازی برای هر منطقه می شود و در کنار هم قرار دادن این مناطق در یک مدل فراگیر موجب نگرش فرا منطقه ای می گردد.
نتایج این تحقیق چنین نشان می دهد که استفاده از مدل چند منطقه ای سود را نسبت به وضع موجود 2.03 درصد می افزاید و همچنین زمینهای بدون کشت را 3درصد نسبت به مجموع مدلهای شهرستانی کاهش می دهد. به اشتراک گذاشتن منابع باعث می شود محصول سود آورتری مانند گندم دیم جایگزین جو دیم در مدل شهرستانی شود.
این موضوع نشان می دهد که به اشتراک گذاشتن منابع کمیاب در صورت امکان می تواند در افزایش سودآوری کل منطقه مفید باشد، مضافا این که در شرایط موجود اجرای این پیشنهاد با تخصیص بهینه سم و کود و نیز افزایش کارایی نظام بانکی امکان پذیر است.

با توجه به خلا تحقیقات کاربردی زیست محیطی، پژوهش حاضر با جمع آوری اطلاعات تولیدی سال 1382 کلیه کشتارگاه های دام فعال استان تهران نمونه برداری از پساب مبادی ورودی و خروجی سیستمهای تصفیه فاضلاب آنها و همچنین سنجش پارامتری بار آلی و شیمیایی و میکروبی، و به کارگیری رهیافت اقتصاد سنجی تحلیل مرز تصادفی از طریق برازش تابع مرز تصادفی فاصله ستانده نرمال شده، مقادیر کارایی به کارگیری منابع و کارایی زیست محیطی را ارزیابی و در گروه های مختلف کشتارگاهی مقایسه و تحلیل کرده است. همچنین با آزمونهای آماری، اثر بخشی سیستمهای رایج تصفیه در بهبود عملکرد زیست محیطی تعیین شده است.
نتایج نشان داد اکثر کشتارگاه ها به لحاظ زیست محیطی کارا نیستند (متوسط کارایی های زیست محیطی و به کارگیری منابع به ترتیب 57.74 و 52.75 درصد است) در حالی که ارتقای عملکرد زیست محیطی با فناوری های موجود امکان پذیر است. همچنین مقادیر کارایی، بهتر بودن وضعیت کشتارگاه های مکانیزه، واحدهای غیر دولتی و سیستمهای تصفیه بیولوژیک را نسبت به واحدهای سنتی و دولتی تایید می کند. در پایان ضمن ارایه راهکارهای بهبود کارایی زیست محیطی این روش به عنوان مبنای علمی ارزیابی عملکرد از بعد زیست محیطی واحدهای تولیدی به برنامه ریزان و سیاستگذاران این عرصه پیشنهاد شده است.

همان گونه که در بازارهای محلی یا منطقه ای یا ملی انواع رفتارهای انحصاری و یا غیر رقابتی مشاهده می شود در بازارهای بین المللی نیز انتظار مشاهده چنین رفتارهایی را باید داشت. برای مثال بسیاری از کشورها (یا شرکتها) با به کارگیری رفتارهای راهبردی و هماهنگ درصدد انحراف بازار از رقابت به انحصارند. تمرکز بازار و شاخصهای اندازه گیری تمرکز این امکان را فراهم می سازند که اطلاعات مربوط به تعداد کشورها و نحوه توزیع بازار بین آنها در عددی معین خلاصه شود تا بر اساس آن بتوان درجه رقابت و انحصار را ارزیابی کرد. در این تحقیق برای سنجش درجه رقابت در بازارهای بین المللی کالاهای عمده صادراتی کشاورزی ایران (پسته، خرما، انگور، سیب، زعفران، خاویار، کشمش) به سنجش تمرکز جهانی بازارهای مذکور برای فاصله زمانی 1997-2000 میلادی پرداخته شده است. شاخص تمرکز محاسبه شده نشان دهنده انحصار چند جانبه سخت در این بازارهاست. یافته های این تحقیق نشان می دهد که شاخص نسبت تمرکز n کشور(CRn) و شاخص هرفیندال(HHI) برای بازار جهانی برخی از محصولات مانند فرش، خرما، زعفران، خاویار و کشمش افزایش یافته است که این مبین افزون شدن شدت انحصار و افزایش نابرابری صادراتی در بازارجهانی برخی از محصولات مانند سیب درختی و انگور تغییر چشمگیری نیافته است.

در مطالعه حاضر یک مدل تئوریک سازکار تحت عنوان DEID Model یاDynamic Ex ante Input Ddemand Model برای براورد سیستم معادلات تقاضای نهاده های کشاورزی معرفی شده است. در این مدل نتایج نظریه زوجیت با یک مدل دینامیک دراز مدت پیوندزده شده به طوریکه نهاده مصرفی تحت تاثیر هزینه های تعدیل قرار گرفته و منجر به یک تعادل تدریجی و ملایم نهاده سرمایه گردیده است. در این تحقیق با استفاده از فرضیه هزینه تعدیل و همچنین تابع هزینه پیشین یک سیستم معادلات مربوط به سرمایه گذاری دینامیکی در شرایط نا اطمینانی در تولید معرفی و مدل کاربردی آن نیز ارایه شده است.
این مطالعه نشان می دهد که سرمایه گذاری خالص در افزایش هزینه داخلی تعدیل منجر به ایجاد سرمایه شبه ثابت خواهد شد. همچنین یک تابع هزینه پیشین با به کارگیری تابع فاصله زوجی (Deaton,1978) از محصول انتظاری بر اورد گردید است. این مدل تئوریکی می تواند ضمن تعریف یک تابع هزینه مشخص و همچینن توابع تقاضای نهاده ها برآورد شود. در انتها ضمن معرفی یک مدل دینامیکی کاربردی این مدل برای بخش کشاورزی کانادا در طول سالهای 1975تا2000 براورد و نرخ تعدیل سرمایه در دوره مذکور نیز برای بخش کشاورزی این کشور محاسبه شده است.