ابومحمد نیشابوری، ملقب به «مرتعش»، عارف و صوفی بزرگ اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجری قمری است. مرتعش از حیره نیشابور بود و بعدها در بغداد ساکن شد و در مسجد شونیزیه امام جماعت بود. تاریخ تولد او ذکر نشده است. از نحوه زندگی و تحصیلات او چیزی نمی دانیم. او بسیار سفر کرد و با افراد و مشایخ معروفی از جمله ابراهیم قصار در شهر رقه، ابوحفض حداد، ابوعثمان حیری و جنید بغدادی دیدار و مصاحبت داشت. بنابر گفته خود مرتعش، استادش در تصوف جنید، در علم فقه ابوالعباس سریج، در ادب ثعلب و در علم حدیث ابراهیم حربی بوده است.

جامی، درباره توبه کردن و روی آوردن مرتعش به طریق تصوف، گفته است که او در ایام نوجوانی در نیشابور دهقان بود. روزی جوانی از او چیزی خواست و مرتعش او را از در راند و با او تندی کرد. سپس به خود آمد و از کرده خود پشیمان شد. چون شب رسید، حضرت امیرالمومنین علی (ع) و آن جوان را در خواب دید که به وی اشاره و او را سرزنش می کردند. حضرت علی (ع) به او گفت: «ان الله لایجیب مانع سائله.» پس از آن که از خواب برخاست توبه کرد و طریق عرفان در پیش گرفت. مرتعش نیشابوری به سبب سفرها و مجاهدات و ریاضت های فراوان و خصوصا کلمات قصار و نکات صوفیانه اش مشهور بود. در این باره نقل شده است که «عجایب بغداد سه است: زعقه و اشارات شبلی، نکته مرتعش و حکایت جعفر خلدی»

شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، ضمن بیان شرح حال ابومحمد مرتعش نیشابوری در تذکرة الاولیاء نوشته است: «نقل است که گفت، سیزده حج کردم به توکل، چون نگه کردم همه بر هوای نفس بود، گفتند، چون دانستی؟ گفت از آن که مادرم گفت سبویی آب آر، بر من گران آمد، دانستم که آن حج بر شره شهوت بود و هوای نفس»

٭ به نقل از کتاب «تقویم تاریخ، فرهنگ و تمدن اسلام و ایران»