قبلا در همین ستون راجع به ساز و کارهای دفاعی روانی صحبت شد. آنها روش هایی ناخودآگاه برای کاهش یا رفع اضطراب هستند گاه برحسب نوع ساز و کار یا موقعیت جنبه مثبت یا جنبه منفی دارند.یکی از این ساز و کارها، جانشین سازی است، یعنی جایگزینی ناخودآگاه یک هدف هیجانی یا یک شیء با ارزش اما دسترسی ناپذیر با هدف یا شیء قابل دسترسی. برای نمونه فردی که عاشق جهانگردی است اما امکان آن را ندارد به صورت ناخودآگاه خواننده علاقه مند همه سفرنامه ها و سیاحت نامه ها می شود.

افلاطون که انگیزه ای قوی برای بنانهادن آرمانشهری در جهان واقعی داشت از آنجا که چنین کاری در عمل میسر نمی شد به ساختن آن در عالم ذهن و اندیشه پرداخت و کتاب «جمهوریت» را نوشت.این همان مفهوم است که مولوی به زیبایی در این بیت آورده است که:

آب دریا را اگر نتوان کشید

هم به قدر تشنگی باید چشید

که از نمونه های جانشین سازی صریح محسوب می شود.

نمی شود از جانشین سازی در ادب فارسی سخن بگوییم و نامی از ابونصرفارابی نبریم که پژواک اندیشه های ایرانیان مسلمان را برای تحقق آرمانشهر به صورت کتابی موسوم به «اندیشه های اهل مدینه فاضله» تحریر کرده است به این ترتیب معلوم می شود که جانشین سازی چه در مورد مسائل ملموس و مادی و چه در مورد موضوعات انتزاعی و تفکری می تواند مصداق بیابد. گاه جانشین سازی تمرینی است برای رسیدن به همان هدف ارزشمند اما دشوار اصلی. برای نمونه، جوانی که می خواهد روزنامه نگار حرفه ای شود اما او را در شرایط جاری اش برای این حرفه نمی پذیرند، به وسیله تهیه روزنامه دیواری در دبیرستان به جانشین سازی می پردازد.

رابیندرانات تاگور شاعر شهیر هندی می سراید: زندگی حتی با عشق گمشده نیز شیرین تر از زندگی بدون عشق است، یعنی اگر به عشق واقعی دسترسی نداری، عشق گمشده ای را که از گذشته داری جایگزین آن کن.

سعدی نیز با کلام فاخر خود حد اعلای سخن را در این باب عرضه می کند:

سعدی به وصل دوست چو دستت نمی رسد

باری به یاد دوست زمانی به سر بری

روانپزشک- مدیر گروه روانپزشکی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی