فلسفه وجودی مجازات جایگزین حبس در سیستم قضایی این است که نشان داده شود هدف از مجازات، بازدارندگی و اصلاح است نه گرفتن انتقام از افراد. از سوی دیگر دستگاه قضا می خواهد مجازاتی را تعیین کند که با کیفیت جرم و اوضاع مرتکب آن تناسب داشته و موجب تنبه، آگاهی و بیداری او شود.

بنابراین، این قبیل مجازات حساسیت خاصی دارند و اگرقضات درصدور آن دقت نداشته باشند این مجازات می تواند اثر منفی داشته باشد یعنی به جای جلوگیری از تکرار جرم باعث جری شدن مجرمان شود. مثلا این اواخر در خبرها خواندیم عده ای در یک مسجد را آتش زدند، عملی که باعث تشویش و انزجار افکار عمومی شد که انتظار نمی رود برای این مجرمان حتی اگر دفعه نخستی است که مرتکب جرم می شوند، از مجازات جایگزین استفاده شود.

البته در صدور احکام جایگزین، نقش قاضی و دانش او تعیین کننده است به نحوی که هرچه قضات باتجربه تر و آشناتر به علوم مرتبط و قادر به شناخت شخصیت مجرمان و علت شناسی وقوع جرم باشند، حکمی که صادر می کنند نافذتر و اثرگذارتر است. شناخت شخصیت متهمان از این باب مهم است که برای قاضی روشن می کند کدامشان با احکام سنتی متنبه می شوند و کدامشان با احکام جایگزین. در دهه60 زمانی که هنوز صدوراحکام جایگزین، قانون نداشت و تقریبا برای جامعه ناشناخته بود، من به عنوان بازپرس موجب صدور حکمی برای جوانی نحیف شدم که مرتکب چاقوکشی شده بود. طبق این حکم او به جای تحمل شلاق موظف به انجام کاری عام المنفعه بود. دو سال بعد ازاجرای حکم دیدم که آن پسراهل مسجد سلیمان در مغازه کتابفروشی مشغول کار شده و زندگی شرافتمندانه ای را آغاز کرده است.