نظام سرمایه داری در خدمت چه کسانی است؟ سرمایه داران و توانگران یا کارگران و تهیدستان؟ پاسخ رایج به این پرسش معمولا این بوده است که چنین نظامی همان طور که از نامش پیداست در خدمت سرمایه داران و توانگران و کارفرمایان و مدیران است و سهم کارگران و تهیدستان چیزی نیست مگر زجر و زحمت و فقر. این باور، که تجربه هم درستی آن را نشان می دهد، موجب خلط مبحث مهمی شده که در 200 سال اخیر، بسیاری از روشنفکران و عدالت خواهان را در برابر نظام های سرمایه داری قرار داده است.

خلط مبحث آنجا رخ داده که مفاهیم «بازار» و «اقتصاد آزاد» با مفهوم «کاپیتالیسم» مترادف فرض شده است. حال آنکه نخستین نقدها را به «کاپیتالیسم» نظریه پردازان بازار آزاد و پیش از همه آدام اسمیت نوشته اند. جانمایه سخن نظریه پردازان اقتصاد آزاد این است که همه انسان ها، از جمله سرمایه داران در پی سود خود هستند و هر کس ادعا کند به نیت خدمت به دیگران کار و تولید می کند باید در درستی ادعایش شک کرد. تنها راه در امان ماندن از شر دیگران، اعم از سرمایه دار یا غیرسرمایه دار هم این است که فعالیت همگان تحت ضوابط یکسان و بدون دستکاری و رانت قدرت سیاسی پیش برود. در چنین فضایی هر کس مطابق توانایی و خلاقیت و کوشش خود ثروت به کف می آورد و برای به دست آوردن آن ناگزیر است به دیگران خدمت کند.

سودی که از این راه حاصل می شود همان پاداش خدمت است و هیچ کس بابت ارائه چنین خدمتی طلبکار دیگران نیست. طبق باور این نظریه پردازان، در نظام بازار آزاد هم اگر دولت به نفع گروهی و علیه گروهی دیگر در نظم بازار دستکاری کند، «کاپیتالیسم» به خدمت منافع خاص در می آید و به فساد می گراید. در نظام سوسیالیستی هم همین طور است. پس معیار داوری و سنجش عدالت و بی عدالتی چیزی نمی تواند باشد مگر آزادی کسب وکار، برابری در برابر قانون، رقابت و شفافیت. هر تلاشی برای بر هم زدن این اصول و قواعد، ستم کردن به دیگران است و فضا را برای کسب ثروت نامشروع فراهم می کند.

چهار کتاب زیر که همگی به دست طرفداران نظام بازار نوشته شده اند، نقدهایی هستند بر «سرمایه داری واقعا موجود» و نشان دادن تفاوت آن با نظام بازار. کتاب اول (پاشنه آشیل سرمایه داری)، گریزگاه های فساد و چگونگی پدید آمدن پول کثیف را بررسی کرده و چگونگی احیای نظام بازار آزاد را نشان داده است. کتاب دوم (بازار آری، کاپیتالیسم نه) مواضع آنارشیست های فردگرا را در برابر مدیران، نابرابری ها، قدرت شرکت ها و فقر ساختاری جوامع توضیح داده است. کتاب سوم (اقتصاد و آرمان شهر)، درباره امید به آینده است و توضیح می دهد که بر خلاف باور رایج، اندیشه اقتصاد آزاد، عاری از درونمایه های آرمانگرایانه نیست و نباید فروپاشی شوروی را پایان عصر آرزوهای بشر دانست. کتاب چهارم (سرمایه دار علیه سرمایه داری)، مباحث نظری و تجربه های عملی جورج سوروس است درباره نقش رهبران سیاسی در به انحراف کشیده شدن نظام بازار و اقتصاد آزاد.

عظیم ترین نظم اقتصادی که تا به امروز در جهان پدید آمده است، نیازمند بازبینی است. پاشنه آشیل کاپیتالیسم، دعوتی است به پیوستن و قدم گذاشتن در راهی که هدفش زیر ذره بین قرار دادن نظام بازار آزاد جهانی است.این کتاب بیان استادانه علل شکل گیری فساد در جوامعی است که ظاهرا با الگوی اقتصاد آزاد اداره می شوند اما در اصل بنیادشان بر اقتصاد برنامه ای و مداخله سازمان یافته دولت ها است. ریموند بیکر در این کتاب از تجربیات خودش درباره 60 کشور جهان سخن می گوید که طی 50 سال در آنها و درباره آنها مطالعه کرده است. این کتاب از روابط پنهانی بانک های جهان با دولت های فاسد پرده برمی دارد و نشان می دهد که انحصارات غیرطبیعی و مبتنی بر رانت های دولتی چه سان اقتصاد کشورها را به تباهی می کشانند و با خشکاندن ریشه های رقابت، میدان اقتصاد را به رجاله های اقتصادی و مالی می سپارند.

آنارشیسم طرفدار بازار به دنبال کشف حقایق اجتماعی با اتکا به یک تفکر جزمی یا انکار قانون نیست بلکه می خواهد تا حد امکان زمینه تبادل آزاد ایده ها و نیروهای اجتماعی را به واسطه توجه به پیامدهای غیرارادی ایده های پذیرفته شده فراهم کند و باعث مشارکت افراد در یک کشف و تجربه با پایان باز شود که زمینه را برای آزمودن پایدار ایده ها و نهادها با توجه به ایده های رقیب و واقعیت های حداقلی فراهم می کند. ایده های آنارشیستی طرفدار بازار به شکل طبیعی بیشتر در قالب دیالوگ ها و نه رساله ها شکل می گیرند و بیشتر به شکل مکالمه انتقادی هستند و نه تک گویی یک طرفه. ارزش مشارکت خودجوش و تبیینی و استحکام آزمون رقابتی ممکن است به اندازه شکل گیری ایده های مکتوب آنارشیسم طرفدار بازار، محوری باشد چراکه به نوعی اجرای این ایده ها در جهان واقعی خواهد بود.

اتحاد شوروی در پایان سال 1991، تجزیه شد و جمهوری های تازه استقلا ل یافته آن مسیر احیای کاپیتالیسم و گشایش باب دموکراسی را در پیش گرفتند. نظام سوسیالیستی اتحاد شوروی با داعیه رستگاری بشر و عقلانیت علمی شکل گرفته بود، اما تعداد اندکی در مرگش مویه کردند. پس از فروپاشی شوروی نکته ای که بیشتر مایه نگرانی بود، این بود که کسانی می کوشیدند حوادث سال های 1989 تا 1991 را برآیند پیروزی ناب انواع کاپیتالیسم لیبرال دموکراتیک، جلوه دهند و به این وسیله نه تنها «مرگ سوسیالیسم» را جار بزنند، بلکه خط بطلانی بر تمام انواع مباحث اتوپیایی بکشند. بسیاری می پنداشتند نه تنها کمونیسم شوروی مرده است بلکه تمام آینده ها و آرمان شهرهای ممکن هم به همراه آن به گور رفته اند. در واکنش به چنین ادعاهایی بود که نطفه نوشتن این کتاب بسته شد.

جورج سوروس در کتاب «فروپاشی مالی سال 2008 و مفهوم آن: الگوی جدید برای بازارهای مالی» که انتشارات دنیای اقتصاد ترجمه فارسی آن را با عنوان «سرمایه دار علیه سرمایه داری: تحلیل نقادانه جورج سوروس درباره بحران مالی 2008 و ارائه الگوی جدید برای بازارهای مالی» منتشر کرده است، از مبانی و ریشه های بحران های مالی در آمریکا و برخی کشورهای دیگر در سال های اخیر سخن می گوید. اهمیت این کتاب در این است که سوروس به عنوان «کارگزار اقتصادی و سیاسی ایالات متحده»، در جای جای کتاب، نقدهایی رادیکال بر وضع نهادهای اقتصادی آمریکا، وارد کرده است. به گفته وی «نظام مالی جهانی بر مبنای فرض های اشتباه شکل گرفته است. این گزاره، اظهارنظری تکان دهنده است و تکان دهنده تر از آن اینکه تصورات غلط نه تنها از ویژگی بازارهای مالی است بلکه از خصوصیات تمامی ساختارهای بشری به شمار می رود.» این نقد از درون که مبتنی بر پی رنگ های تئوریک نیرومند و مستظهر به انگاره هایی فیلسوفانه است از نمونه های کمیاب در زمینه تحلیل وضع اقتصادی آمریکا و جهان صنعتی به شمار می رود و حاوی اطلاعات ذی قیمتی است که به فهم ما از سامان اقتصادی جهان و کاستی های آن کمک می کند. از این حیث، این کتاب هم در زمره کتاب های اقتصاد سیاسی و اندیشه اقتصادی قرار می گیرد و هم در شمار کتاب های مرتبط با بازار سرمایه و امور مالی است.