هیچ تصویری از اجساد آن سه نفر در ذهن ندارم. تصمیمم این بود آنان را همان طور که بار آخر دیده بودم به یاد بسپارم. خرداد 76 بود که دو نفرشان را دیدم؛ رسول و محمود. با روی کار آمدن دولت اصلاحات به سیاست بازگشته بودند، نه به متن اش به حاشیه اش، مثل همه ما بودند که دولت اصلاحات را نوعی تحقق رویاهایمان می دیدیم؛ تحقق آزادی و ادامه انقلاب اسلامی سال 57 که دلمان برایش می تپید. یکی از آن سه نفر، عضو جنبش مسلمانان مبارز (جاما) بود و دیگری چریک فدایی خلق، نمی دانم اقلیت بود یا اکثریت و دیگری رفیق این دو نفر، عضو هیچ دارودسته ای نبود. رسول جامایی بود و سرش درد می کرد برای بحث و بحث. بیش از آنکه حرفی بزند، شنونده بود. به حرف های طرف مقابل دقیق گوش می داد و اگر نکته ای در حرف هایش می دید و به نظرش درست می رسید، تاییدش می کرد و می گفت: «همینه، آره درست می گی!» این تاکتیک اش بود. با این کار به طرفش اعتمادبه نفس می داد تا او را بیشتر با عقاید سیاسی خودش هم دل کند. رسول در انتهای دهه 60 چندسالی زندانی، و سپس آزاد شد. بعد از آزادی برگشت به ولایت شان اطراف شیراز و کشاورزی کرد. محمود، فدایی بود. چنان تند حرف می زد که نمی توانستی حرف هایش را دنبال کنی. باید روی هوا آنها را می قاپیدی و خودت سرهم شان می کردی. همه چیز را یک جا می گفت، انگار وقت تنگ است و قرار است فردا بمیرد. خود خودش بود، و با باوری راسخ فکر می کرد همه باید راهی را بروند که او می رود. وجه مشترک او با رسول این بود که هردو دل شان می خواست آن طور که خودشان دوست دارند بمیرند. او را زودتر از رسول دستگیر کردند و دیرتر، آزادش. آزاد که شد کسی باورش نمی شد آزاد شده باشد. دیگر کم حرف شده بود. به چشم هایت زل می زد. نمی خواست تو را نسبت به موضوعی متقاعد کند، اما در عمق چشم هایش هنوز برق باور و اشتیاق موج می زد و با اینکه خاموش بود در درونش فریاد می زد کاری باید کرد تا دیر نشده. سومی امیر بود، عضو هیچ دارودسته سیاسی ای نبود، به زندان هم نیفتاد اما وضعیت اش تراژیک تر از رفقایش بود. دوستی با آنان برایش گران تمام شده بود، هر جا می رفت کار کند، بعد از چندروزی که دستش بند شده بود، صدایش می زدند و به بهانه ای عذرش را می خواستند. بار اول و دوم بهانه ها را جدی می گرفت و خودش را سرزنش می کرد. بعد یکی آب پاکی را ریخت روی دستش و گفت: «بیخود دنبال کار دولتی نباش، هرجا بروی توی تحقیقات محلی رد می شوی!». باورش برای امیر سخت بود که همسایه ها بدش را بگویند و ناکارش کنند. دیگر تلاش نکرد جایی برود و دور کار دولتی را قلم گرفت و نشست کنج بقالی پدرش که نبش کوچه شهید یاسمی بود.

پشت پیشخوان کتاب می خواند، وقتش را می کشت تا ببیند چه سرنوشتی در انتظارش است که سید از در آمد تو و گفت: «چی می خونی؟» گفت: «کتاب!» سید گفت: «کور نیستم، می بینم که کتاب ضاله ست!» امیر خودش را جمع وجور کرد و کتاب را گذاشت پشت پیشخوان، سید گفت: «چی توش نوشته؟» امیر گفت: «مفصله!» سید گفت: «یه خردش رو بخون...» تلاش کرد بر خودش مسلط باشد، زانوهایش از ترس می لرزید. سید گفت: «لال شدی؟» امیر گفت: «کتاب توکویل درباره انقلاب فرانسه ست!» سید گفت: «توکویل کیه، بخون ببینم چی زر می زنه...» «قبول دارم که برای انقلاب فوریه کاری نکردم. اما با وجود این، می خواهم این انقلاب، انقلابی صادقانه و متعهد باشد، چراکه آرزو دارم، این آخرین انقلاب باشد، می دانم که تنها انقلابی متعهد می تواند تداوم داشته باشد، انقلابی که از چیزی دفاع نکند، انقلابی که از همان لحظه تولد عقیم باشد، انقلابی که ویران کند بی آنکه بسازد، هیچ نمی کند، جز زادن انقلاب بعدی...» امیر احساس کرد تنها نیست، رسول و محمود هم همراهی اش می کنند. چشم های سید از خشم گشاد شده بود. با صدای بلند گفت: «بچه های مردم دارند تو جبهه کشته می شوند تو نشسته ای کنج مغازه دم از انقلاب می زنی!» امیر گفت: «نمی گذارند بروم جبهه!» سید کیسه خریدش را برداشت و با غیظ از مغازه بیرون رفت. دو هفته بعد، امیر را صدا زدند، رفت جبهه و برگشت. دوباره رفت جبهه و برگشت. بار سوم طولانی تر رفت جبهه و برگشت. حال وهوایش عوض شده بود. دوباره رفت جبهه و دیگر برنگشت. او یکی از این چهره هایی است که من جسدش را ندیدم تا همان طور که پشت پیشخوان نشسته و کتاب می خواند در ذهنم بماند. رسول و محمود در دوم خرداد 76 با شوق به سیاست بازگشتند، تا یک بار دیگر بخت خودشان را در سیاست امتحان کنند اما بخت با آنان یار نبود، نه در جبهه جان باختند و نه فرصت آن را پیدا کردند تا بر سر عقیده خود جان بدهند. با اینکه می خواستند مرگ شان را خودشان انتخاب کنند، مرگ آنان را آن گونه که می خواست انتخاب کرد و هر دو با هم در تصادفی در جاده جان خود را از دست دادند. آسیاب به نوبت نبود. ما پاره ای از آدم های دیگریم. آن سه نفر رفتند و تصویرشان زنده ماند. ما هم می رویم، تصویر ما چگونه زنده خواهد ماند!