آرشیو شنبه ۸ اردیبهشت ۱۳۹۷، شماره ۴۳۱۵
تاریخ و اقتصاد
۳۰

نقش پیشه وران صفوی در برگزاری مراسم عمومی: فرصتی برای خودنمایی

مشارکت در حرکت های عمومی و آیین و رسوم مربوط به جشن های ایرانی و اعیاد مذهبی کارکرد مهم اصناف دوره صفوی بود. وجود رسوم منحصر به اصناف نیز از ویژگی های زندگی برخی اصناف بود. اسنادی درباره این موضوع در دست است، زیرا در چنین مواردی اعیاد برجسته ترین جنبه فعالیت اصناف بوده و از این رو به قلم مورخان محلی و سفرنامه نویسان اروپایی که بهترین شاهدان آن روزگار بودند، توصیف شده است. افزون بر این با وجود تغییرات جدید در ویژگی اصناف، مشارکت آنها در مراسم عمومی امروزه نیز دیده می شود.

میدان نقش جهان ازنگاه شاردن- قرن هفدهم
میدان نقش جهان ازنگاه شاردن- قرن هفدهم

مشهورترین مراسم عمومی سالانه عید نوروز و عید اسپند در آغاز ماه شمسی اسپند (اسفند) بود. در این هنگام اصناف در گردهمایی عمومی در اصفهان، در قیصریه و میدان شاه شرکت می کردند. طی 12 روز جشن نوروز، اهل حرفه، صنعت گران و تجار مغازه های خود را در سراسر بازار چراغانی می کردند. در قیصریه و چهارسوق ها جشن خیره کننده ای برگزار می شد و از بازدیدکنندگان با میوه، شربت و شیرینی پذیرایی می شد. به گفته کوتو در عهد شاه عباس اول طی جشن و سروری که به پا می شد، تجار و پیشه وران اصفهان مغازه های خود را با گل و چراغ های رنگی آراسته و شب های جشن نوروز، شمع هایی را روشن می کردند. صاحبان مغازه ها در چنین شب هایی دادوستد را رها کرده و به سرگرم کردن مردم و هر نوع بازی می پرداختند.

لی برن که در سال های 1117-1115ق. / 1704-1703م. در ایران بود، شمه ای از جشن های عمومی را توصیف می کند که احتمالا مربوط به عید نوروز است؛ «بازارشان که با شمع تزئین شده بود چشم را خیره می سازد و بسیار دلپذیر است. اما وضعیت میوه فروشان و شیرینی فروشان به گونه ای دیگر بود و تاثیر چشمگیرتری داشتند. در این میان انواع وسایل پذیرایی فراهم آمده بود. در همه جای شهر در رستوران های پراکنده نیز شرایط ویژه ای وجود داشت که رسمی نامعمول و موضوعی است که هرگز من در هیچ کشوری ندیدم. به هر حال با وجود چنین ولخرجی هایی، اجناس مغازه ها به واسطه هجوم گسترده گروه هایی از تمامی بخش های اصفهان که برای شرکت در این مراسم آمده بودند، به زودی به پایان می رسید.»

برای اصناف پایتخت و دیگر ایالت های ایران صفوی، عید نوروز و عید اسپند، موقعیتی بود که می توانستند ابراز وجود کرده و پیوند نزدیک تری با جامعه پیدا کنند. آصف می گوید خانواده شاهی را عادت بر این بود تا حد ممکن در هنگام جشن های عید نوروز از بازار بازدید کنند. در عهد شاه سلطان حسین خانواده شاهی سالانه در سه روز پی درپی از بازار مرکزی اصفهان دیدن می کرد. روزهای بازدید از خانواده شاهی را از پیش اعلام می کردند زیرا هیچ کس حق نداشت در این روزها از خانه بیرون بیاید. نکته جالبی که آصف به آن اشاره می کند، این است که در این روزها زنان پیشه وران و دختران در مغازه های شوهران و پدران خود خدمت و کالاهای سفارش شده خانواده شاهی را عرضه می کردند.

همچنین خانواده شاهی شامل 500 زن و دختر شاه سلطان حسین بود که با چهارهزار و 500 کنیز و خواجه و صد برده سیاه همراهی می شد. خانواده شاهی افزون بر گردش در قیصریه بازار و کاروانسراها و لذتی که از آن می بردند، گاهی بیش از حدود صدهزار تومان کالاهای تجملی گوناگون خرید می کردند. دن گارسیا دسیلوای فیگوئروا سفیر اسپانیا در اصفهان سال های 1029-1026ق/ 1620-1617م به بازدیدهای مشابه خانوداه شاهی از بازار شاه در عهد شاه عباس اول اشاره می کند.

افزون بر جشن های ملی سالانه، اصناف در مراسم شاهی و اداری نیز شرکت می کردند. اصناف با این کار تمایل داشتند تا مورد تحسین و ستایش حکومت قرار گیرند، اما این مراسم نه تنها برای اصناف سودی در بر نداشت، بلکه بار سنگینی نیز بر دوش آنها تحمیل می کرد. در مراسمی مانند تاج گذاری، ازدواج های خاندان شاهی یا ورود میهمانان خارجی شاه، فرمان هایی برای برگزاری جشن ها از دربار صادر و به وسیله مقام هایی مانند وزیر، داروغه و کلانتر با دقت اجرا می شد. هزینه های چراغانی، تزئینات و... از پیشه وران و صنعتگران و تجار گردآوری می شد. هزینه ها آن قدر سنگین بود که پیشه وران قادر به پرداخت آن نبودند و باعث شکایت آنها می شد.

پیتر دلاواله مسافر نکته سنج ایتالیایی گزارش می کند که در سال 1028 ق./ 1619م، هنگامی که شاه عباش اول از مازندران به اصفهان بازگشت، میدان شاه و بازار شاهی را به فرمان مقامات با هزینه برخی اصناف به صورت جذابی تزئین کرده و پیشه وران و کسبه ای که نمی توانستند بلافاصله سهم خود را بپردازند، باید وجوه نقد را از خزانه شاهی قرض می کردند. در هنگام رسیدن نادرخان حاکم ترکستان، در سال 1056ق/ 1646م پیشه وران و تجار اصفهان، قیصریه و میدان شاه را به افتخار شاه عباس دوم چراغانی و آراسته کردند. برای مراسم عروسی پسر میرزا مهدی صدرالممالک با دختر خلیفه سلطان وزیر بزرگ شاه عباس دوم، پل باشکوه الله وردی خان در اصفهان (ساخته شده در حکومت شاه عباس اول) با شمع، چراغ و اشیای رنگی گوناگون آراسته شده بود و بخش بزرگی از هزینه آن را تجار و پیشه وران پرداخته بودند. گملی که در زمان تاج گذاری شاه سلطان حسین در اصفهان حضور داشت، شرح مفصلی از چراغانی و آذین بندی قیصریه و میدان شاه، بازارهای گوناگون و چهارسوق اصفهان به دست می دهد. در آن موقع مغازه داران باید تا نیمه شب در مغازه هایشان می ماندند. کیفیت برگزاری مراسم تاج گذاری شاه سلیمان دوم در سال 1163ق/ 1749م از سوی پیشه وران و تجار مشهد به این شکل بود که اصناف گوناگون مشهد، بازارها و میادین را با سرپرستی کدخدایان و ریش سفیدان تزیین کرده بودند.

موارد یادشده که اصناف با دیگر گروه های اجتماعی در آن شرکت داشتند، گردهمایی ملی یا مراسم شاهی و حکومتی بودند. جشن هایی را نیز اصناف به تنهایی برگزار می کردند. برای نمونه عید قربان با مراسم ویژه اصناف دوره صفوی برگزار می شد. این مراسم تا پایان سده 13ق/ 19م تداوم یافت و از آن پس با دگرگونی شرایط و اندیشه های اجتماعی منسوخ شد. مراسم قربانی کردن شتر در عید قربان در اصفهان را شاردن، کوتو، کمپفر و نیز وقایع نگاران ایرانی دوره صفوی و با جزئیات بیشتر در اثر تحویلدار در روزگار قاجاریه توصیف شده است. به نظر تحویلدار سرچشمه این رسم به طور قطعی شناخته نشده اما پایداری آن به دوره صفوی بازمی گردد. بروگش که در سال 1237ق/ 1858م در ایران بود، می گوید که قربانی شتر بنا به رسمی باستانی در میان اصناف به وجود آمده است. پاهای قربانی را فلزکاران و سر آن را خیاطان بر می داشتند و دیگر اصناف بخش هایی که باقی مانده بود را برای خود برمی داشتند. تحویلدار می گوید که نذرهایی که در طول مراسم گردآوری می شد، به گروه های مختلف و به نسبت مختلف داده می شد، که به سهم مجموع مالیات تعهد شده آنها بستگی داشت. ویلم. م. فلور معتقد است که برگزاری مراسم عید قربان نخست بر اثر کارکرد دسته های مشهور به حیدری- نعمتی گسترش پیدا کرده بود که در میان اصناف نیز رواج یافت.

منابع صفوی نمونه های اندکی از مراسم ویژه یک صنف به دست می دهند. مراسم سالانه مسگران در روز سیزدهم تیرماه (4جولای) نمونه ای از این موارد است که حتی در سده 13ق/ 19م نیز برجای مانده بود. این مراسم به نام های مختلفی مانند جشن آبریزان، جشن آب پاشان و جشن مسگران و لیتویه مسگران (لیتویه به معنی آب ریختن) نامیده می شد. شاه عباس اول علاقه وافری به برپایی این جشن داشت و گاهی شخصا در پی برگزاری آن برمی آمد. این مراسم در سراسر ایران برگزار می شد، اما بیشترین شور و اشتیاق در شهرهایی بود که آب و هوای بسیار خشک و کم بارانی داشتند.

کاشان که اقلیمی به شدت خشک داشت، اصناف وابسته به مسگران، نقش مهمی در حیات اقتصادی و اجتماعی ایفا می کردند و از این رو مراسم به شکل چشم گیری برگزار می شد. در صبح روز سیزدهم تیر، هنگامی که پیشه وران مغازه هایشان را بازمی کردند، مسگران به یکدیگر و مغازه های هم صنف خود آب می پاشیدند و سپس مغازه ها را تعطیل می کردند و دور هم جمع می شدند. آنان با آوازخوانی دسته جمعی و شادی کنان به دولتخانه می رفتند و در باغی که در اطراف استخر بود، گرد می آمدند و سپس با شادی و سرور به روی هم آب می پاشیدند. حاکم از آنها قدردانی می کرد و به آنها هدایایی می داد و سپس به شهر بازمی گشتند و با اصطلاحاتی که برگرفته از آداب و رسوم صنفی بود، آوازهای ویژه ای در جاهای مختلف شهر سرمی دادند. شب هنگام جمعیت دوباره شهر را ترک می کرد و به سوی فین (روستای زیبایی در حومه شهر) حرکت می کردند. پیشه وران سه شبانه روز به جشن و پایکوبی می پرداختند و از بازی های مختلف لذت بخش و سرگرم کننده بهره می بردند.

منبع: مهدی کیوانی، پیشه وران و زندگی صنفی آنان در عهد صفوی، ترجمه یزدان فرخی، نشر امیرکبیر، 1392.