دوست داشته باشیم یا نه، اینجا در میانه دنیا، جایی که خاورمیانه خوانده می شود، تاریخ بعضا متمرکزتر یا شاید درهم تنیده تر از فرهنگ ها و جغرافیاهای دیگر پیش رفته است. اینجا هیچ داستانی تک خطی نیست. نقطه های اوج، گره ها، گره گشایی ها، همه و همه این ویژگی را با خود دارند که برای روشن شدن کم و کیف ماجرا نیاز به جدا شدن از بستر مکانی را در خود پرورده اند. جریان نهضت ترجمه در تاریخ اسلام و در تاریخ تمدن نیز بی کم و کاست از چنین شرایطی برخوردار است. جایی که یونان، روم، ایران، شبه جزیره عربستان و کم و بیش برخی انگاره ها و فرهنگ های تاریخی دیگر را با خود درگیر می کند. به همین خاطر مطالعه کتاب «اندیشه یونانی، فرهنگ اسلامی» در جریان نهضت ترجمه پیچیدگی های خاص خودش را به دنبال می آورد و البته پاسخ ها و گره گشایی های قابل قبولی نیز ارایه می دهد.

دیمیتری گوتاس، نویسنده این کتاب از مستشرقان، اسلام شناسان و عرب شناسان (و شاید بهتر باشد نوشته شود عرب دوستان) معروف و شناخته شده جهان است که در دانشگاه ییل ایالات متحده امریکا، کرسی استادی زبان و ادبیات عرب را در اختیار دارد. گوتاس مطالعات و پژوهش های گسترده ای به ویژه در زمینه تاثیر ادبیات یونان باستان بر زبان و ادبیات عرب و فرهنگ اسلامی دارد و آثاری معتبر در این زمینه از او انتشار یافته است. با این همه شاید علقه و تاثیرپذیری او از یک عمر فعالیت علمی متناظر با تاریخ اسلام و اعراب، این نکته را نیز با خود به دنبال داشته است که او هر از گاهی در پرداخت به جریان های مرتبط با اسلام و جهان عرب، از تشریح عمیق تر تاثیرگذاری دیگر المان ها و فرهنگ ها چشم پوشی کند. همانطور که در این کتاب نیز خلافت عباسیان و جریان سازی های نهضت ترجمه اگر چه با توجه به نقش ایرانیان در به قدرت رساندن این خاندان و همچنین به دنبال آوردن عقبه علمی، فرهنگ و تمدن کهن ایران مورد پرداخت قرار گرفته اما، کمتر در این مساله عمیق می شود که چطور در بازه زمانی محدودی، جهان عرب از یک حکومت بسته، متحجر و جزم اندیش مانند امویان، به یکباره با پیشوایانی کم و بیش آوانگارد مانند عباسیان روبه رو می شود.

این کتاب که مطابق با توضیحات مترجم 10 سال برای انتشار معطل می ماند، تحقیقی است درباره عوامل عمده اجتماعی، سیاسی، فکری، فرهنگی که موقعیت و فرصت به وجود آمدن نهضت بی سابقه ترجمه از یونانی به عربی در بغداد، پایتخت جدیدالتاسیس خلافت عباسی، در دو قرن آغاز حکومت این سلسله فراهم آورد. این کتاب که عنوان اصلی اش با همان ویژگی و آفت ذکر شده در کار گوتاس عجین شده و «اندیشه یونانی، فرهنگ عربی» نام گرفته و با اصرار مترجم به صورت حاضر در اختیار علاقه مندان قرار گرفته است، براساس زنجیره ای از آثار تاریخی و زبان شناسی تاریخی در مطالعات یونانی عربی یا مطالعه ترجمه های قرون وسطایی آثار کهن و غیرمذهبی یونانی به زبان عربی صورت گرفته است. با این همه، کتاب حاضر نه تنها به دلیل ریشه یابی ها و روایت های پخته و موشکافانه از جریان نهضت ترجمه، بلکه به دلیل پرداخت به مباحثی که شاید در مطالعات علمی کمتر مورد توجه قرار می گیرد اهمیتی دو چندان یافته است. در واقع نویسنده به درستی و بسیار به جا به بیان نکاتی می پردازد که متعاقب آنها جریان اندیشه از غرب به شرق و دقیق تر از آن به خاورمیانه آمده و برای مدت های طولانی ماندگار می شود. با روی کار آمدن عباسیانی که نه تنها مورد حمایت ایرانیان بودندبلکه در سطوح مختلفی تحت تاثیر تمدن تا آن روزگار ایرانی قرار گرفتند، یک فرصت شناسی بزرگ تاریخی اتفاق می افتد. در این رویکرد اجتماعی نسبت به جریان نهضت ترجمه به خوبی بررسی می شود که این نهضت بیش از دو قرن ادامه پیدا کرد تا تنها جرقه ای گذرا و تحت تاثیر روح زمانه یا میل شخصی یک یا چند فرد خاص به حساب نیاید. از طرفی حمایت تمام و کمال تمام نخبگان و تاثیرگذاران جامعه، از امیران و دیوان سالاران گرفته تا دانشمندان و حتی بازرگانان و مردم عام تر از یک سو و همچنین سرمایه گذاری های مادی و معنوی حکومتی و حتی بخش خصوصی در این راه از سوی دیگر موجب اعتلا و پیشبرد اهداف این جریان شد. همچنین روش شناسی منضبط علمی و دقت جدی زبان شناختی تاریخی بر اساس یک برنامه حمایت شده که شاید در این مورد خاص نقش حاکمیت عباسیان و مستشاران ایرانی شان اهمیت بیشتری داشته باشد از جمله عوامل دیگری است که حدود و ثغورش در این کتاب به خوبی نمایان شده است.

اندیشه یونانی، فرهنگ اسلامی در دو بخش کلی به بررسی عوامل اجتماعی و سیاسی اوایل جامعه دوران عباسی در جریان نهضت ترجمه می پردازد. بخش نخست کتاب با عنوان کلی «ترجمه و امپراتوری» و بخش دوم نیز با عنوان «ترجمه و جامعه» نام گذاری شده اند. یک نگاه کلی به فصول کتاب و فهرست مطالب این اثر به خوبی نشان می دهد که مخاطب با چه محتوایی به صورت جزئی رو به رو خواهد بود. عناوینی از جمله: «زمینه نهضت ترجمه: منابع مادی، انسانی و فرهنگی»، «منصور: ایدئولوژی امپراتوری (شاهنشاهی، خلفای اولیه عباسی و نهضت ترجمه)»، «مهدی و پسرانش: گفتمان اجتماعی و مذهبی و نهضت ترجمه»، «مامون: سیاست های داخلی و خارجی و نهضت ترجمه»، «ترجمه در خدمت دانش کاربردی و نظری»، «حامیان، مترجمان، ترجمه ها» و «ترجمه و تاریخ: تحولات ناشی از نهضت ترجمه.» می تواند شمایی کلی از این اثر را در نگاه اول برای مخاطب متبلور کند. گوتاس در مجموع ضمن پژوهشی علمی، با رویکردی کمتر مورد تشریح قرار گرفته به این برهه مهم تاریخی پرداخته که البته مهارت عبدالرضا سالار بهزادی، مترجم اثر نیز در انتقال کیفیت آن به خواننده ایرانی قابل چشم پوشی نیست.