آرشیو دوشنبه ۲۱ خرداد ۱۳۹۷، شماره ۴۳۴۷
تاریخ و اقتصاد
۳۰

کارکرد دیوان استیفا

دیوان خراگ در پهلوی که بعدها در عربی به خراج تبدیل شد، مهم ترین دیوان دولت به حساب می آمد که وظیفه تامین قدرت اقتصادی دولت را از طریق اخذ مالیات بر عهده داشت. به دنبال اصلاحات انوشیروان، زمین ها را مساحی کردند و میزان مالیات را براساس مساحت زمین تعیین کردند.

دیوان خراج ایران و کشورهای تابع آن، در دوره خلفا به همان ترتیب و روشی که در عهد ساسانیان بود، حفظ شد و در تحت تصدی همان طبقه از دبیرانی که از قبل در این دیوان مشغول بودند، به کار خود ادامه داد. تشکیلات کشوری سلجوقیان ایران به پنج دیوان تقسیم می شد: وزارت یا دیوان اعلا، دیوان استیفا دیوان طغرا (که شامل دیوان انشا و رسائل بود)، دیوان اشراف و دیوان عرض. دیوان خراج در دوره سلجوقی با نام استیفاء شناخته می شد و ریاست این دیوان بر عهده مستوفی بود. دیوان استیفا یعنی تشکیلاتی که متصدی امور مالی کشور و مامور جمع آوری خراج بود و بعد از دیوان وزارت، مهم ترین دیوان به شمار می رفته است و ریاست این دیوان بر عهده مستوفی کل مملکت بود که از طرف خود به هر ولایت ماموری به نام «مستوفی نایب» می فرستاد که ماموریت داشت صورت دخل و خرج قلمرو خود را ضبط کرده و نسخه ای از آن را به دیوان استیفا بفرستد که بر دخل و خرج ایالت ها نیز نظارت داشت.

دیوان استیفا (خراج) عصر سلجوقی به همان ترتیب و روشی که در عهد ساسانی بود، حفظ شد و در تحت تصدی همان طبقه دبیرانی که از سابق در این دیوان مشغول بودند، به کار خود ادامه داد. دیوان استیفا وظیفه محاسبه عایدات عمومی وهزینه ها را بر عهده داشت. همچنین اداره ای است که در آن به امور مالی کشور رسیدگی می شد. یکی از مهم ترین مشاغل دولتی آن زمان بعد از دیوان وزارت و مقام سپهسالاری، تصدی شغل دیوان استیفا بود. مهم ترین موضوعی را که امیران از وزیران خود انتظار داشتند ترکیب تنظیم خراج و مالیات بود که طبعا بار سنگین خراج و مالیات اضافی که حکومت به آن نیاز داشت بر دوش روستاییان بود.

منبع: محسن سعادتی، حسن ناصری صومعه، «بحثی پیرامون وضعیت مالی دوران سلجوقیان با اتکا به مسکوکات آن دوران»، تاریخ نو، 1395.