در کارگه کوزه گری بودم دوش

دیدم دوهزار کوزه گویا و خموش

هریک به زبان حال با من می گفت:

کو کوزه گر و کوزه خر و کوزه فروش

این رباعی از رباعیات اصیل خیام است و صورت کهن بیت دومش چنین است:

از دسته هر کوزه برآورده خروش

صد کوزه گر و کوزه خر و کوزه فروش

توضیح آنکه «رباعی» تا اوایل قرن ششم اکثرا چهارقافیه ای است و اصولا یکی از راه های تشخیص رباعی کهن همین است. در طی قرون بعد به دو دلیل قافیه مصراع سوم حذف شده است: یکی آسان تر شدن سرودن رباعی و دیگر اثرگذاری بیشتر. چون گاهی مصراع سوم ارزش شعری خاصی نداشته است. (برای تفصیل این ماجرا رک: مقاله محققانه علی میرافضلی «رباعیات اصیل خیام کدام است»، نیز همو «نگاهی به کتاب سیر رباعی»مجله معارف آذر/اسفند75 ص 21 و 22). در همین شعر نیز، صورت کهن اندکی تعقید دارد: «از دسته هر کوزه، صد کوزه گر و... فریاد می زده اند.» شاید به همین دلیل بوده که بعدها آن را به صورتی که در بعضی از نسخ جدیدتر هست تغییر داده اند: «ناگاه یکی کوزه برآورد خروش / کو کوزه گر و کوزه خر و کوزه فروش»، کسی که شعر را به این صورت بینابین درآورده هم چهارقافیه ای بودن آن را حفظ کرده است و هم اشکال این را که «دسته کوزه» (به جای خود کوزه خروش کند) حل کرده است. ولی سومی، تغییر نهایی است: «هریک به زبان حال با من می گفت» در اینجا دیگر نگران از بین رفتن قافیه نبوده و مصراع را به کلی دگرگون کرده و به تبع تغییر در مصراع سوم، مصراع چهارم را نیز که به آن وابسته بوده، تغیر داده اند. انصافا آنکه شعر خیام را به این صورت تحریف کرده، به آن صورتی زیباتر از اصلش داده: «سخن گفتن به زبان حال کجا»، «خروش برآوردن از دسته کجا»؟!