آرشیو دوشنبه ۳۰ مهر ۱۳۹۷، شماره ۴۴۵۴
تاریخ و اقتصاد
۳۰

واکاوی

اعلان مقابله با بست نشینی

سمیرا دردشتی دنیای اقتصاد : آغاز اصلاحات در تاریخ ایران را عمدتا به امیرکبیر نسبت می دهند. این اصلاحات در ابعاد گوناگون سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بوده است. امیر می کوشید تا رفتارهای سیاسی و اجتماعی را چارچوب مند کند و مسیرهایی را که امکان سوءاستفاده شخصی و هرج ومرج در آن می دید، مسدود سازد. به این ترتیب مقابله با بست نشینی نیز در دستور کار او قرار گرفت و یکی از نخستین تلاش ها در این زمینه به دست امیرکبیر انجام شد.

این کوشش البته با مقاومت های زیادی از سوی برخی گروه های اجتماعی مواجه شد. وی طی اعلانی در صفحه سوم نمره 56 روزنامه وقایع اتفاقیه مطالبی را در مورد اعمال محدودیت برای بست نشینی به اطلاع مردم می رساند و این اعلان تنها دستورالعملی به شمار می رود که در دوره قاجار در ارتباط با بست نشینی انتشار یافته است. در این اعلان که در ستون سمت راست روزنامه درج شده، آمده است: «این اوقات اولیای دولت علیه، حسب الامر الاقدس محض ملاحظه رفاه حال ملهوفین(ستمدیدگان) چنین قرار دادند که روضه مقدسه معصومه قم و قبه متبرکه عبدالعظیم واجب التعظیم، برای مردم سوای اشرار و مفسدین و مقصرین و قاتلین «بست» باشد اگر به کسی ظلمی واقع شده، نتواند کیفیت را به عرض اولیای دولت قاهره برساند، خود را در پناه روضه منوره آن دو بزرگوار برده، مراتب مظلومی و بی جرمی خود را به اولیای دولت قاهره معلوم سازد تا اولیای دولت علیه نیز در مقام تحقیق برآمده بعد از اطمینان از بی تقصیری او به آن چه مقتضای عدل و انصاف و باعث رفاه اوست حکم کنند و حکم فرمودند که بعد از این، این گونه مظلومین که به روضه آن دو بزرگوار پناه می برند، کسی متعرض نشود.» در زمان خود امیر تلاش هایی برای عملیاتی کردن این دستورالعمل صورت گرفت ولی ماهیت دستوری آن و فقدان نهادهای مورد اعتماد مردم، نتوانست از شمار مکان های بست نشینی بکاهد، بلکه برعکس در دوره بعد از وی شاهد اوج گیری هرچه بیشتر این نهادها هستیم.

درخواست های امیر از انگلستان

جاستین شیل، وزیرمختار انگلستان در اوایل پادشاهی ناصرالدین شاه در گزارشی بخشی از درخواست های امیرکبیر از انگلستان را می آورد:

«امیرنظام در صدد تاسیس کارخانه پارچه های پشمی برآمده و خواهان استخدام چهار استاد خبره در این رشته است. شرایط پیشنهادی دولت این است: سه نفر اول هر کدام سالی یک درصد لیره و نفر چهارم به عنوان مدیر کارخانه سالی یک درصد و پنجاه لیره مواجب بگیرند. امیر حاضر است به مدیر کارخانه که باید استاد فن باشد بیش از آن هم مواجب بدهد. همین که آنان به تهران برسند با هرکدام قرارنامه جداگانه ای به مدت سه تا پنج سال بسته می شود، بابت خرج سفر هرکدام پنجاه لیره پرداخت می شود و همین مبلغ برای بازگشت هرکدام منظور خواهد شد و این مبلغ کافی است. به نظرم استادان مزبور نباید کمتر از سی سال داشته باشند و حتما باید خوش رفتار و سنگین باشند. خیال می کنم خبرگان ایرلند شمالی بهتر از کارکنان انگلیسی و اسکاتلندی با اوضاع ایران خو بگیرند… صنعتکاران انگلیسی و اسکاتلندی مقید به تقسیم کار دقیق هستند اما به طوری که شنیدم در ایرلند تقسیم کار فنی به این اندازه نیست.

از آن گذشته کارخانه های انگلیسی و اسکاتلندی با ماشین بخار کار می کنند، گویا در ایرلند چنین نباشد. گردش کارخانه در ایران نیز با نیروی اسب یا آب خواهد بود. پیشنهاد دیگر امیرنظام خرید چند نمونه ماشین پارچه بافی است که احتیاج به نیروی بخار نداشته باشد. بهای آن را در حدود یک صد لیره یا بیشتر در نظر گرفته است.» شیل در ضمن توضیح می دهد که از مواد مورد نیاز پشم و آهن و رنگ و روغن برزک و زیتون در ایران هست اما آلات فنی شانه زدن و پرداختن پشم را باید وارد کرد. بعد این نتیجه را می گیرد: «امیدوارم پیشنهاد امیرنظام مورد قبول افتد، چه زیانی برای ما ندارد. به علاوه نه احتمال می رود که نقشه اش دوام زیادی بکند و نه اینکه پارچه های پشمی که اکنون از بلژیک و آلمان وارد می شود، از انگلیس خریداری خواهد شد. از آن گذشته تاسیس کارخانه مزبور و جلوگیری از ورود پارچه های پشمی آلمانی و بلژیکی، مانع صدور پارچه های انگلیسی به ایران نخواهد شد زیرا خرید پارچه از آلمان و بلژیک موجب خارج شدن ارز و کمیاب شدن طلا شده و جلوگیری از صدور طلا زمینه بازار فروش اجناس انگلیسی را بهتر فراهم خواهد کرد.»

منبع: فریدون آدمیت، امیرکبیر و ایران، خوارزمی، 1353.