بخشی از یک مقاله با عنوان «تحول شهرنشینی اراک در دوره قاجار» نوشته محمدحسین فرمهینی فراهانی، محمد سلیمانی، محمدحسن رازنهان و حسین مفتخر. مندرج در جستارهای تاریخی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی سال هفتم، شماره دوم، پاییز و زمستان 1395-صص140-113

معماری صخره کند گونه خاصی از معماری است که در آن هیچ مصالحی برای تولید فضا استفاده نمی شود و با زدودن توده های صخره ای توسط انسان از بستر کوه و سنگ، فضا تولید می شود و گواهی از پافشاری بشر در ساخت سازه های باشکوه است؛ بر همین اساس هرگاه در صخره ای حفره ای ایجاد شود و به تدریج حفره را وسعت دهیم تا فضاهای مورد احتیاج، مثلا خانه یا آرامگاه و غیره ایجاد شود؛ این مبارزه انسان با طبیعت را معماری صخره ای می نامند.

این معماری در دهکده ها منازل و معابد، دژها و مقابری دیده می شود که تماما در دل صخره های سخت کنده شده اند؛ بنابراین سکونتگاه های صخره ای دقیقا می توانند مطابق با نیازهای ساکنان یک منطقه شکل بگیرند. بر همین اساس شکل گیری معماری دستکند (صخره کند) به عوامل متعددی از جمله شرایط اقلیمی و جغرافیایی، دفاعی و امنیتی، ماندگاری و جاودانگی، دینی و مذهبی بستگی دارد که در بستری از شرایط فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی به وجود آمده است. تعیین تاریخ پیدایش معماری صخره ای همانند اولین خانه های انسان کار مشکل و ناممکنی است، ولی آنچه مسلم است معماری صخره ای ابتدا در مناطقی به وجود آمده که صخره های آن از استحکام کمتری برخوردار بوده و انسان ها توانسته اند درون صخره ها را حفر و برای خود مامن و پناهگاه بسازند.

بخش بزرگی از معماری صخره ای، کاربری آیینی و مذهبی دارد و مربوط به تاریخ ادیان است. در برخی مذاهب و ملل، این گونه معماری به شکل گوردخمه، استودان، دخمه، حفره های سنگی و… با کاربری تدفین استفاده شده است. در منطقه آناتولی، به خصوص کاپادوکیه، به دلیل اقلیم و سنگ های قابل تراش معماری صخره کند در فرم ها و کاربری های مختلف اعم از فضاهای مسکونی، انباری، معابد، کبوترخانه و… دیده می شود. به طوری که در شهر اتنای ترکیه حدود 41 مقبره سنگی به دلیل فرهنگ متفاوت در این منطقه شکل گرفته است. هرچند در ایران معماری دستکند صخره ای از تنوع خاص برخوردار است، متاسفانه در مطالعات معماری ایرانی کمتر به آن پرداخته شده و ناشناخته باقی مانده است.