حکومت پهلوی دوم حامی تغییر و نوسازی بود و اصلاحاتی انجام داد؛ اما برنامه های اصلاحات به شکلی طراحی شده بودند که الگوهای سنتی و سیاسی را در ایران حفظ کنند. این برنامه ها در به وجود آوردن تحول اقتصادی اجتماعی اصیل در کشور موفق نبودند و به عبارتی، ازآنجا که اجرای اصلاحات و ازجمله برنامه های توسعه اقتصادی براساس الگوهای پاتریمونیال (پدرسالارانه)بودند که در شخص گرایی، رقابت ناصحیح، ناامنی، بی اعتمادی و ناهماهنگی در تصمیم گیری بازتولید می شد، از توسعه اقتصادی موفقیت آمیز در کشور جلوگیری می کرد.

پژوهشگران متمرکز بر بحران مشارکت در این دوره معتقدند که حکومت پهلوی دوم برای نوسازی ایران باید همزمان کانال هایی برای مشارکت مردم در فرآیند تصمیم سازی ایجاد می کرد. شیوه های خاص تصمیم گیری در حکومت پهلوی دوم و تمایل نداشتن دربار و دولت به شریک کردن دیگران در قدرت سبب شد که نهادهایی که خواسته های مردم برای اعمال نفوذ در سرنوشت خود را عملی کنند تشکیل نشوند. درآمد ایران در سال های 1342 تا 1353ش/ 1964 تا 1974م از فروش نفت، 13میلیارد دلار بود و از سال 1353 تا 1356ش/ 1974 تا 1978م، این مبلغ به 38 میلیارد دلار رسید؛ یعنی سهم درآمدهای نفتی در بودجه سال 1356ش/ 1978م به بیش از 61 درصد رسیده بود. با افزایش درآمدهای نفتی، روزبه روز از اتکای دولت به درآمدهای مالیاتی کاسته شد که باید نقش عمده ای در تامین نیازهای دولت داشته باشند و باعث مشارکت بیشتر مردم در امر توسعه شوند و سهم شرکت های مستقیم و غیرمستقیم نیز به طور چشمگیری کاهش یافت. همچنین بر اثر افزایش درآمدهای نفتی، درآمدهای حاصل از مالکیت دولت که شامل درآمد موسسات انتفاعی وابسته به آن، سود سهام شرکت های دولتی، اجاره ساختمان های دولتی و سایر درآمدهای مربوط به انحصار مالکیت دولت می شد، روز به روز سهم کمتری از منابع مالی را تشکیل می دادند.

تکیه بر اقتصاد تک محصولی نفت، انگیزه ای برای افزایش این درآمدها باقی نمی گذاشت. افزایش بهای نفت در دهه 1350ش/ 1970م، سبب شد که حکومت پهلوی دوم برخی اقدامات سیاسی را انجام دهد. دولت پهلوی در سال 1353ش/ 1974م تصمیم گرفت برای ایجاد موقعیت جهانی بزرگ تر برای حکومت ایران، وسعت بیشتری به برنامه کمک ها و سرمایه گذاری های خارجی خود دهد. اضافه درآمد نفت مساله ای مقطعی بود؛ اما به حکومت اجازه می داد تا قدرت نفوذ بیشتری در سیاست جهان کسب کند. براساس این، مبلغ 2 میلیارد و 380 میلیون دلار صرف قرض به خارج از کشور، کمک های بی عوض و سرمایه گذاری در دیگر کشورها شد. این مبلغ بیش از دو برابر مبلغی بود که برای دو برنامه عمرانی پنج ساله اول و دوم از 1328تا1341ش/ 1949تا1962م در ایران هزینه شده بود. با وجود این هزینه ها، در پایان سال مالی 1353ش/ 1974م حدود 5 میلیارد دلار اضافه درآمد در تراز مالی ایران وجود داشت. انگیزه اصلی این فعالیت ها، اقتصادی نبود بلکه اولین تلاش ها برای استفاده از مازاد درآمد نفت در راه مقاصد سیاسی بود. حکومت در این زمینه موفقیت هایی نیز کسب و این فعالیت ها بسیاری از کشورهای غربی مانند آمریکا، انگلستان و فرانسه را به ایران نزدیک کرد.

در سال 1353ش/ 1974م مجله اشپیگل (Der Spiegel) آلمان، گزارشی به قلم پیتر بروگه از رفت وآمدهای گسترده مدیران صنعتی آلمان به تهران برای انجام مذاکرات درباره انتقال صنایع جدید منتشر کرد؛ در این گزارش، نام شرکت هایی مانند AEG، WKA و Krupp دیده و گفته می شود در این مذاکرات، مدیران 110 شرکت صنعتی آلمانی به ایران آمدند. طبق این گزارش، شاه ایران علاقه خود را به گسترش صنایع در زمینه های مختلف ازجمله حمل ونقل ریلی درون شهری (مترو) اعلام کرد و این درحالی است که شهر تهران تا چند سال پیش از ورود شرکت های آلمانی به ایران، حتی سیستم دفع فاضلاب شهری نداشت. پیتر بروگه رشد چشمگیر قیمت نفت طی سال های منتهی به نگارش این تحلیل خبری را عامل اصلی علاقه مندی شاه به صنعتی شدن کشور می داند.

صنایع نساجی

در سال 1326ش/ 1947م، صنایع نساجی 60 درصد اشتغال صنعتی و 70 درصد برق استفاده شده در صنعت را به خود اختصاص داده بود و صنعت نساجی در طول دهه 1340ش/ 1960م، به بزرگ ترین بخش صنعتی ایران تبدیل شد. برخی از این کارخانه ها عبارتند از:

الف-کارخانه نجم تبریز که در سال 1325ش/ 1946م تاسیس شده بود و سالانه حدود 200 هزار متر پارچه تولید می کرد.

ب-کارخانه ریسندگی قرقره زیبا که در سال 1342ش/ 1963م و با مدیریت رضا شکرچیان افتتاح شد. ماشین آلات این کارخانه از سه کشور سوئیس، آلمان و انگلستان خریداری شده بودند.

ج-کارخانه جهان چیت که در سال 1334ش/ 1955م پایه گذاری شد و هدف اصلی تاسیس آن، تبدیل پنبه خام و ابریشم مصنوعی به چیت، چلوار، پاتیس، پارچه پرده ای و مبلی و محصولاتی از این قبیل بود. دستگاه های این کارخانه از سه کشور آلمان، بلژیک و انگلستان وارد شده بودند.

د-کارخانه مخمل و ابریشم کاشان که در سال 1329ش/ 1950م شکل گرفت. این کارخانه از سه قسمت اصلی ریسندگی، حریر و مخمل بافی تشکیل شده بود. دستگاه های این کارخانه نیز به علت وسعت دامنه تولید آن از کشورهای آلمان، بلژیک، فرانسه و ژاپن خریداری شده بودند. در این کارخانه، روزانه حدود 2 هزار نفر مشغول به کار بودند.

کارخانه های قند در پهلوی دوم

در دوره پهلوی دوم، تعداد فراوانی کارخانه تولید قند در ایران فعالیت می کردند و در این کارخانه ها، تعداد درخور توجهی کارگر و تکنیسین ماهر مشغول به کار بودند. تعدادی از این کارخانه ها عبارتند از:

الف-کارخانه قند رضائیه (ارومیه)، نخستین کارخانه قندی بود که پس از شهریور 1320ش/ 1941م در ایران تاسیس شد. ظرفیت اسمی این کارخانه، 7 هزار تن چغندر در روز بود. ماشین آلات کارخانه از کارخانه اشکودا (Piter Bruge) خریداری شدند و کارخانه یادشده، وظیفه نصب آنها را برعهده داشت (محبوبی اردکانی، 1376: ج3/ 351 تا 353؛ به نقل از کیهان 18/ 11/ 1329: 7443). گفتنی است کارخانه اشکودا، کارخانه ای چکسلواکی بود که در خلال جنگ جهانی دوم و زمانی که نیروهای آلمانی، چکسلواکی را اشغال کردند، مدیریت آن به دست آلمانی ها افتاد. این کارخانه از قطب های مهم تولید ماشین آلات صنعت قند در اروپا بود.

ب-ماشین آلات کارخانه قند تربت حیدریه در سال 1327ش/ 1948م، از کمپانی اشکودا خریداری شدند و این کمپانی، آنها را نصب کرد. ظرفیت اسمی آن 700 تن چغندر در روز بود که 80 درصد آن به صورت کله قندی تولید می شد. دو سال پس از تاسیس، ظرفیت اسمی کارخانه با حمایت سازمان برنامه افزایش یافت.

ج-کارخانه قند کرمان در سال 1325ش/ 1946م در 70 کیلومتری جاده کرمان تاسیس شد. ماشین آلات این کارخانه از کارخانه بوکاوولف (Buka Wolf) آلمان خریداری شدند. ظرفیت این کارخانه، 350 تن چغندر در روز بود.

د- کارخانه قند پارس (کوار) در سال 1340ش/ 1961م شروع به کار کرد. سهم درخور توجهی از این کارخانه به بنیاد پهلوی تعلق داشت و ماشین آلات آن هم از کارخانه بوتز (Butz) آلمان خریداری شدند.

ه-کارخانه قند قزوین در سال 1344ش/ 1965م تاسیس و یک سال بعد، بهره برداری از آن آغاز شد. دو سال بعد نیز ظرفیت کارخانه از یک هزار تن به 2 هزار تن چغندر در روز افزایش یافت. این کارخانه از آلمان خریداری و در 30 کیلومتری شهر قزوین نصب شد.

برخلاف بسیاری از کارخانه های نساجی که به شکل چند ملیتی از شرکت های گوناگون خریداری شدند، به نظر می رسد در زمینه کارخانه تولید قند وضعیت کمی متفاوت بود و در بیشتر مواقع، کارخانه کامل از شرکت واحدی خریداری می شد که به طور معمول آلمانی بود. گفتنی است که این کارخانه ها همیشه از شرکت های آلمانی خریداری نمی شدند و در دوره پهلوی دوم، به ویژه در زمینه صنایع تولید قند و شکر، کشورهای دیگر نیز با ایران مذاکره کردند.

بخشی از یک مقاله به قلم علی وشمه؛ سهیلا ترابی فارسانی؛ ناصر جدیدی، مندرج در «پژوهش های تاریخی»، شماره پیاپی 35، پاییز