خاطرات سعید نفیسی از نسیم شمال

در آغاز دوره مشروطیت، هنگامی که کشمکش در میان مستبدین و مشروطه طلبان -به اصطلاح آن زمان - به منتهای شدت رسید، زودتر از همه بانگ مردانه ای برخاست که از بس بلند بود، به گوش ما کودکان 12- 10 ساله آن روز هم رسید. اشعاری در میان مردمی که باذوق تر و بیدارتر بودند، انتشار می یافت که از هر حیث تازگی خاص داشت.

مردی به زبان بسیار ساده عوام فهم با منطقی عجیب و دلاوری باورنکردنی بر دستگاه استبداد می تاخت و اندک هراسی از آن نیرویی که از هرگونه جنایت خودداری نمی کرد، نداشت. ما کودکان این اشعار را از بر می کردیم، اما نمی دانستیم گوینده آنها کیست. نمی دانم این اشعار از کجا و به چه وسیله به دست ما می رسید؛ در هر صورت کودکان هم سن من آن را به یکدیگر می دادند.سال ها گذشت؛ این اشعار تا روزی که وارد زندگی شدیم، در ذهن ما بود. آن روزهایی که من وارد زندگی شدم، در سراسر تهران بیش از سه، چهار چاپخانه حروف سربی نبود. یکی از آنها چاپخانه کوچکی بود تقریبا روبه روی سبزه میدان که اغلب در سر راه من بود و «مطبعه کلیمیان» نام داشت.

تمام چاپخانه عبارت از دو در دکان بود که به هم راه داشت. در یکی از آنها ماشین چاپ و حروفچین ها را جا داده بودند. در دکان دیگری میزی با دو، سه صندلی چوبی مندرس و یک دستگاه تلفن دیده می شد.روزی با یکی از دوستان از برابر این چاپخانه می گذشتیم؛ در پشت آن میز، مردی دیدم که 40 ساله می نمود و سر فرو برده و به اصطلاح «غلط گیری» می کرد. عمامه سیاه کوچک، قبای آبی پررنگ و عبای سیاه کارکرده در بر داشت. تنومند و تا اندازه ای فربه بود. ریش جوگندمی خود را تقریبا از ته زده بود. پیشانی برجسته و گونه های پرگوشت و لبان برآمده و بینی تقریبا پهن و چشمان درشت داشت. قد او متوسط و چهارشانه بود.آن دوست مرا نگاه داشت و آن مرد را به من نشان داد و گفت: این سید را می بینی؟ سید اشرف، مدیر روزنامه نسیم شمال، همین است. می خواهی با او آشنا شوی؟

من از خدا می خواستم، زیرا که روزنامه او در آن زمان در اوج شهرت و رواج خود بود. تازه دانسته بودم که گوینده آن اشعار دلیرانه بسیار ساده و بسیار دلنشین که حتی کودکان 10، 12 ساله را نیز تسخیر کرده بود، همین سیداشرف الدین گیلانی، مدیر روزنامه نسیم شمال است.این روزنامه از صدر تا ذیل، شعر بود و همه اشعار را همان سیداشرف معروف می ساخت. تردیدی نیست که وی مبتکر و موسس سبک بسیار مهم و بسیار موثر و بسیار دلپذیری در شعر فارسی است و جای آن دارد که مقام بسیار مهم و شامخی در شعر برای او قائل بشویم. تا پیش از او شعر تنها زبان خواص برای خواص بود. سیداشرف الدین نخستین کسی در زبان فارسی است که نوعی خاص و ممتاز از شعر پدید آورده است که نه تنها الفاظ آن، بلکه معانی آن هم در دل عوام که خواندن و نوشتن نمی دانند، می نشیند. این اقبال عظیمی که سال های دراز مردم ایران به شعر او داشته اند و ما را در کودکی نیز مسحور کرده بود، از اینجاست. ما وارد دفتر چاپخانه شدیم. دوست من توجه وی را به ما جلب و مرا به او معرفی کرد. آن مرد که وی را از بزرگان روزگار می دانم، با کمال سادگی و فروتنی برخاست. لبخندی در چهره او دیدم که تازه بود و حتی در سخت ترین مراحل زندگی از او جدا نشد. دست پرگوشت و انگشتان کوتاه و درشت خود را به سوی من دراز کرد.

فورا بیرون رفت و شاگرد قهوه خانه ای را که مجاور چاپخانه بود، صدا کرد و سه استکان «چای قندپهلو» سفارش داد. دیری نگذشت که پسربچه ای با سه استکان که در نعلبکی آنها چهار حبه قند کوچک گذاشته بود، وارد شد. سید گفت: اجازه بدهید تا چای می خورید، من این ستون آخر روزنامه را غلط گیری کنم.وقتی که از کار فارغ شد، اصرار کردم از اشعار تازه ای که در این شماره روزنامه هست، برای ما بخواند. باور کنید به شکل عجیبی خود را جمع کرد، مانند کودکی که از مردان مسن پرهیز می کند. سر را به زیر افکند و در همان حال با کمال حجب و با لحنی بسیار گیرنده گفت: «اینها برای شماها نیست، برای این بچه هاست» و با دست مردمی را که در خیابان رفت و آمد می کردند، نشان داد. من از اینجا دانستم که این مرد بزرگ است، بسیار بزرگ تر از آنچه من تصور می کردم.

با آنکه می داند سخن او چگونه در مردم روزگار جادو می کند و از هر افسونی در جامعه گیراتر است، تا این اندازه ساده است و اندک کبر و غروری از این همه شهرت در او راه نیافته است.سیداشرف الدین به طور منظم هر هفته چهار صفحه روزنامه نسیم شمال را که تقریبا سراسر آن شعر بود، در همان مطبعه کلیمیان چاپ می کرد و انتشار می داد. قیمت تک فروشی آن نخست پنج شاهی بود و در اواخر شش شاهی (300 دینار آن وقت) می فروخت. روزی که نسیم شمال درمی آمد، 12، 10 بچه 11 ساله در مدخل مطبعه کلیمیان صف می کشیدند و سید به دست خود روزنامه را در میانشان تقسیم می کرد و عصر آن روز با کمال درستکاری پول هایی را که از فروش روزنامه خود به دست آورده بودند، به او می دادند. سید با همین پول این هفته را به آن هفته می رساند. نمی دانم چه سحر و کرامتی در کار سید بود که این کودکان بی کس و ضامن را به کمال درستی و امانت عادت داده بود و هرگز یک تن از ایشان یک دینار در معامله خود با سید تخلف نکرد.

تا پایان جنگ دوم جهانی سید در تهران منتهای شهرت را داشت؛ با این همه در کمال سادگی و قناعت می زیست. سال ها حجره ای در مدرسه صدر در جلوخان مسجد شاه داشت و ما آنجا نزد وی می رفتیم. روزهای جمعه معمولا ما را در همان حجره می پذیرفت و گاهی روی منقل آهن سیاه، که آن زمان «منقل فرنگی» می گفتند، آبگوشت چرب پر از آجیل و گاهی هم طاس کبابی می پخت. مخصوصا علاقه ای داشت که در آبگوشت قیسی و برگه هلو و برگه زردآلوی بسیار بریزد. آبگوشت را در سه کاسه لعابی می کشید و در بادیه مس نخود، لوبیا و گوشت آن را با گوشت کوب بسیار کارکرده ای می کوبید و گوشت کوبیده را هم سر سفره می گذاشت. همیشه در سفره او پنیر، سبزی و ماست هم بود. تابستان ها اغلب انگور عسکری و زمستان ها همیشه حلوا ارده بر سر سفره داشت.

بخش هایی از خاطرات سعید نفیسی از روانشاد سیداشرف الدین گیلانی مندرج در کتاب «به روایت سعید نفیسی»؛ به کوشش علیرضا اعتصام، نشر مرکز، چاپ سوم، تهران، 1390؛ صص 268 تا 280.