آرشیو یک‌شنبه ۱۱ آذر ۱۳۹۷، شماره ۴۴۸۵
تاریخ و اقتصاد
۳۰

واکاوی

اخلاق اقتصادی دوران جدید

پیش از سده پانزدهم اندوختن ثروت در خویشتن خود، موجب حقانیت و مشروعیت فعالیت ها نبود، بلکه فعالیت ها براساس پاره ای از اصول اخلاقی توجیه می شد و در هر اقدامی جنبه های اقتصادی زیر تاثیر انگیزه های اخلاقی آن بود. در سده های میانه در بازرگانی و صنعت همیشه تولیدکننده برای مشروع کردن اقدامات خود آنها را در چارچوب اصول اخلاقی محدود نگاه می داشت.

فرد اختیار داشت برای آسایش خود کوشش کند اما برای دست یافتن به آن ناگزیر بود از راهی برود که اصول اخلاقی تعیین می کرد. ساعت های کار، مرغوبیت کالا، شیوه فروش، مقدار سود و مانند آنها مجموعه ای را تشکیل می داد که فرد برای رستگاری روح خود مجبور بود درباره آنها اصول اخلاقی و معنوی را رعایت کند. سراسر سده میانه با این گرایش همراه بود که فرد برای دست یافتن به هدف عالی تر که رستگاری آن جهانی است، اعمال خود را در این جهان با اصول روحانی هماهنگ کند. ثروت اندوزی به طور ذاتی با این هدف مغایر بود. در سده های میانه ثروت های مادی، سرمایه جامعه بودند. فرد مالک اصلی شناخته نمی شد. ثروتمندان نباید ثروت خود را به انحصار، صرف آسایش خود می کردند و نباید در فکر تامین منافع شخصی باشند، بلکه آنچه داشتند متعلق به جامعه بود و آنها خود را امانتدار آن می دانستند. به این ترتیب فرد هم از نظر استفاده از ثروت به دست آمده و هم از نظر وسایل به دست آوردن آن خود را محدود می کرد و همین مساله اساس اخلاق اجتماعی سده های میانه را تشکیل می داد. سرپرستی کلیسا و قوانین و سنت های اجتماعی به این اخلاق اجتماعی-اقتصادی پیوستگی و دوام می داد.

با پیشرفت و گسترش سرمایه داری این گونه نظرها، توجیه ها و تلقی ها از بین رفت. مالکیت فردی جای مالکیت به سود جامعه را گرفت. اعتقاد به وجود یک قدرت الهی که ناظر به کردار و رفتار و داد و ستدهای اقتصادی باشد، جای خود را به این داد که هر عملی وقتی سودآور باشد، مجاز و مشروع است. از آن پس سودجویی دیگر سود رساندن به جامعه دانسته نمی شد بلکه مقصود از آن دست یافتن به خواسته های شخصی بود. این اصل پذیرفته شده بود که هرکس بیشتر ثروت داشته باشد، آسان تر می تواند آسایش و نیازهای خود را تامین کند. رواج این نظر مانند نیروی انقلابی افکار مردم را دگرگون کرد.طرز فکر جدید برپایه منطق قرار داشت و ناگزیر بود دنیای جدیدی هماهنگ با اصول نظری خود را پی ریزی کند و آنگاه که مشاهده کرد معتقدات و نهادهای موجود سبب کندی حرکت او در مسابقه ثروت اندوزی است، کوشید آنها را تغییر دهد. فلسفه جدید لذت و رضایت را در این جهان وعده می کرد، درحالی که فلسفه پیشین پاداش را به جهان دیگر محول می کرد. در برخورد میان آن دو، طرز فکر جدید پیروز شد و بنیاد روابط اجتماعی را دگرگون کرد. افراد برای پی ریزی دنیای جدید آمادگی یافتند زیرا به این نتیجه رسیده بودند که نظم دنیای کهن را باید بازسازی کرد.

علت پیروزی طرز فکر سرمایه داری چه بود؟ باید گفت که در چارچوب نهادها و اصل قدیمی اقتصادی امکان استفاده از ظرفیت تولید جدید به طور کامل وجود نداشت. بنابراین مردم برای بهره برداری از توان های تولیدی از اصول جدید سرمایه داری استقبال کردند و با روش های جدید چنان ثروت های هنگفتی به دست آوردند که در جامعه قدیم هرگز کسی به آن دسترسی نداشت. همان طور که گفته شد در فرهنگ سده های میانه، سرمایه داری مورد پذیرش نبود. به همین سبب سرمایه داری کوشید فرهنگی متناسب با اصول و نظرهای خود ایجاد کند. تردیدی نیست که سرمایه داری مقصود خود را به آرامی عملیاتی کرد و پیروزی آن پس از سه سده بعد از آنکه سرانجام موانع را از بین برد، به دست آمد. سرمایه داری می خواست برای سرمایه حقی قائل شود و آن را از مداخله هرگونه قدرتی محفوظ نگاه دارد، بنابراین در راه دستیابی به هدف دو اقدام مهم انجام داد: نخست کوشید با نفوذ در عادت ها و رسوم، فرهنگ و اخلاق جامعه را تغییر دهد و در پی آن کوشید قدرت سیاسی یا حکومت را به دست گیرد.

جامعه را با این هدف تغییر می داد که با تغییر عادت ها و رسوم برای بیان نظرهای خود زمینه مساعدی به وجود آورد و حکومت را با این هدف در دست می گرفت که در راه پیشرفت و گسترش هدف های خود از قدرت سیاسی استفاده کند. سرمایه داری نظر خود را چنین توجیه می کرد که ثروت اندوزی افراد به خودی خود خیر و پیشرفت جامعه را نیز در بر دارد و «فردی که ثروت به دست می آورد در عین حال که ثروتی به دست آورده است، برای جامعه نیز خیر و برکت فراهم آورده است. چنین بود جوهر و عصاره طرز فکر جدید و این بود کلید حل معما و سرآغاز ماجرای بزرگ دنیای جدید.» اخلاق اقتصادی جدید نیروهای سیاسی تازه ای را به تحرک واداشت.

منبع: عبدالرحمن عالم، تاریخ فلسفه سیاسی غرب، مرکز آموزش و پژوهش های بین الملل، 1393.
نامه شاه عباس به فیلیپ سوم

شاه عباس در سال 1017 هجری(1608 میلادی) هنگامی که با دولت عثمانی در جنگ بود، کشیشی را که در آن سال از جانب پادشاه اسپانیا به ایران آمده بود، با یکی از سرداران خود به نام انگیز بیگ یوزباشی روملو و نامه ای دوستانه برای فیلیپ سوم، به اسپانیا بازگردانید و در آن نامه درباره فرستادن ابریشم به اسپانیا از طریق هرمز و اقیانوس هند چنین نوشت:

«…درباره تجارت ابریشم نیز سعی خواهم کرد که معاملات آن را از دست ترکان عثمانی خارج کنم و به عمال آن اعلیحضرت سپارم و تجارت این متاع را از راه هرمز دائر سازم. ولی خوب است که از آن جانب نیز کسی به جزیره هرمز فرستاده شود که حافظ منافع سوداگران ایرانی باشد، تا کسانی که از اصفهان ابریشم به آنجا می فرستند ضرر نکنند و خسارت نبینند».

منبع: بخشی از یک مقاله به قلم نصرالله فلسفی ، مندرج درمجله «وحید» فروردین 1353 ف شماره 124