پیشنهاد سرنوشت ساز کمیسیون مخصوص نفت

25 آذرماه 1329 (16دسامبر سال 1950) دکتر مصدق نماینده اول تهران و 10 تن از یارانش به عنوان اعضای کمیسیون نفت گزارش خود را به مجلس دادند. پیشنهاد آنها این بود: در تاریخ 30 آوریل 1933، فقط پس از سه هفته مذاکره، یک امتیازنامه جدید به امضا رسید. ابتدا اترتن گزارش امضای قرارداد جدید را در لندن اعلام کرد. اگرچه مفاد قرارداد محرمانه بود، نکات اصلی آن به قرار زیر بود: «به موجب قرارداد جدید، مبنای 16 درصدی سابق پرداخت حق الامتیاز باطل شد و به جای آن مقرر شد که برای هر تن نفت استخراج شده (با حداقل سالانه 5 میلیون تن) مبلغ 4 شیلینگ (طلا) به دولت ایران پرداخت شود؛ علاوه بر این، به موجب قرار جدید شرکت موظف شد مبلغ 2 میلیون لیره (طلا) بابت بدهی های معوقه و حق الامتیاز سال گذشته بپردازد و اینکه امتیاز نفت شرکت به مدت 30 سال دیگر تمدید می شود.» امتیازنامه جدید با قید «دو فوریت»، یعنی بدون بحث و بررسی، در تاریخ 28 مه 1933 در مجلس به تصویب رسید. مجلس قرارداد جدید را با 105 رای موافق از مجموع 113 رای ماخوذه به تصویب رساند. هارت گزارش می دهد: «هیچ توضیحی درباره آرای مخالف یا ممتنع ارائه نشد.»

پس از تصویب قرارداد در مجلس، شرکت مبلغ 4 میلیون و 107 هزار و 660 لیره به حساب ایران واریز کرد که البته از این مبلغ 384 هزار و 756 لیره بابت قسط اول و دوم حق الامتیازهای مربوط به سال 1933 پرداخت شده بود. یعنی عملا به جای 4 میلیون لیره ای که باید پرداخت می شد، فقط 3 میلیون و 722 هزار و 895 لیره عاید دولت ایران شد. هارت می نویسد: «شرایط مالی این امتیاز برای شرکت احتمالا به مراتب بهتر و مناسب تر از چیزی است که خارجی ها و عمدتا انگلیسی ها، در واکنش اولیه شان به آن در تهران حاضرند اذعان کنند.»

آنچه به قرارداد 1933 معروف شد در واقع پذیرش دربست شرایطی بود که شرکت نفت انگلیس و ایران پیشنهاد کرده بود. در گزارش بانک جهانی می خوانیم: «ایران در عوض اعراض از حق خود در چارچوب امتیاز دارسی، یعنی تملک کلیه دارایی های شرکت، چه در داخل و چه در خارج ایران، که باید در سال 1961 بدون مطالبه هیچ غرامتی به آن واگذار می شد، هیچ غرامتی دریافت نکرد. امتیاز دارسی فقط 28 سال دیگر اعتبار داشت.» علاوه بر این، به موجب امتیاز دارسی، 10 درصد از مالکیت شرکت به ایران تعلق داشت، که با پرداخت یک میلیون لیره (5 میلیون دلار) از آن خریداری شد. «در واقع، گزارش های مالی شرکت نشان می داد که ارزش دفتری دارایی های شرکت بالغ بر 46 میلیون لیره [230 میلیون دلار] و ارزش واقعی آنها بیش از 500 میلیون دلار است. به این ترتیب، ایران نه 10 درصد بلکه فقط یک درصد ارزش دارایی های شرکت را در قبال فروش سهم مالکیت خود دریافت کرد.» کمیسیون مخصوص نفت، کمیسیونی بود که در اول تیر 1329 در دوره شانزدهم مجلس شورای ملی ایران برای رسیدگی به لایحه نفت (معروف به لایحه گس-گلشاییان) تشکیل شد.

دکتر مصدق، دکتر علوی، ناصر ذوالفقاری، جواد گنجه ای، فقیه زاده، اللهیار صالح، حسین مکی، خسرو قشقایی، سرتیپ زاده، جمال امامی، جواد عامری، دکتر نصرت الله کاسمی، ابوالحسن حائری زاده، عبدالرحمن فرامرزی، دکتر محمدعلی هدایتی، دکتر شایگان، میرسیدعلی بهبهانی و پالیزی.

در پی اعلام این طرح، از روز بعد تشکیل اجتماعات و ایراد نطق ها و انتشار مقالات به پشتیبانی از آن آغاز شد. سی ام آذرماه ده ها هزارتن و عمدتا جوانان در میدان بهارستان اجتماع و فریاد نفت ما باید ملی گردد سر دادند. این اجتماعات و حمایت ها با وجود مخالفت رزم آرا نخست وزیر وقت با ملی شدن صنعت نفت ادامه یافت و به ملی شدن صنعت نفت انجامید.

25 آذرماه 1304 عبدالحسین تیمورتاش به عنوان وزیر دربار برگزیده شد. تیمورتاش از کسانی بود که در جهت براندازی سلسله قاجار و تشکیل حکومت پهلوی ها کوشش بسیار کرد. او در دوره رضاشاه نخستین وزیر دربار بود و نقش مهمی در سیاست خارجی ایران بازی کرد. با این حال چند سال بعد در قضیه پرونده شرکت نفت ایران و انگلیس مورد غضب رضاشاه قرار گرفت، اموال و املاک او مصادره و خانه اش برای تاسیس دانشگاه جنگ به ارتش واگذار شد. این رجل سیاسی شهیر در مهرماه سال 1312 در زندان قصر کشته شد.

خدابنده، موسس رسمی حکومت شیعی

غیاث الدین محمد خدابنده، مشهور به اولجایتو یا الجایتو 24 آذر سال 695 ه.ش درگذشت. او از فرمانروایان سلسله ایلخانان در ایران بود که در طول زندگی چند بار مذهب خود را تغییر داد و نخستین کسی بود که در دوران حکومتش به مذهب شیعه در ایران رسمیت داد و به نام امامان شیعه سکه زده و خطبه خواند.

اولجایتو از آغاز حکمرانی خود فرمان داد که همه قوانین (یاسا) صادر شده از سوی برادرش غازان، از هرگونه تحریف مصون بماند و نیز رشیدالدین فضل الله، وزیر پرآوازه غازان را که تدبیرهای او موجد این اصلاحات بود، در سراسر حکومت خویش به خدمت گرفت. پس از مرگ قوبیلای قاآن، خان بزرگ مغول در 693ق (1294م)، نظارت عالیه این خانات بر سراسر قلمرو تیره های مختلف حکام مغول روی به ضعف نهاد. اندکی پس از آغاز حکومت اولجایتو، فرستادگان برخی از فرمانروایان مغول نزد او آمدند و پیمانی بستند مبنی بر آنکه از کشمکش با یکدیگر دوری کنند و کاروان های بازرگانی آزادانه در سراسر قلمرو مغولان به فعالیت بپردازند.براساس گزارش های تاریخی، اولجایتو به آبادانی و سازندگی مملکت توجه ویژه داشت. او کارهای عمرانی برادرش غازان را پی گرفت و از هنرمندان پشتیبانی کرد. یکی از مهم ترین کارهای عمرانی اولجایتو، تکمیل و توسعه شهر سلطانیه بود. به فرمان او عمارت های باشکوه از جمله مسجد و بیمارستان و مدرسه در این شهر ساخته شد.