ارامنه در بوشهر

براساس اسناد موجود در وزارت خارجه ایران، سابقه حضور ارامنه در بوشهر به طور مشخص به دوره صفویه بازمی گردد. قدمت حضور نیروهای ارمنی در بوشهر، موجب شد ارامنه از آغاز، در مناصب مختلف این بندر نقش فعالی ایفا کنند. چنانکه پس از دوره صفویه و با شکل گیری دوره افشاریه و رونق بوشهر در حکم بندر و پایگاه فعال دریایی، ارامنه بار دیگر عهده دار سمت ها و شغل ها و منصب هایی چند شدند. منصب های موجود در امور گمرک از جمله این شغل ها بود که با رونق دوباره بوشهر در دوره افشاریه، ارامنه در منصبی با نام «شه بندر یا شاه بندر» ایفای نقش کردند.

خواجه مالک یا کوگامالیش از نخستین نیروهای ارمنی بود که در این برهه در امور گمرکی بوشهر عهده دار مسوولیت شد و در منابع از ایشان ذکری به میان آمده است. به نظر می رسد او در این دوره یکی از مناصب مهم بندر بوشهر، یعنی منصب شه بندری را به عهده داشت، چنانکه ویلم فلور در کتاب «تاریخ بوشهر از صفویه تا زندیه» در این باره می نویسد: «در سال 1747م/ 1173ق شه بندر یا نماینده گمرک در بوشهر، شخصی ارمنی موسوم به خواجه مالک بود که به عنوان نماینده شه بندر بندرعباس، محمدعلی بیگ عمل می کرد. موقعی که محمدعلی بیگ به دنبال مشاجره ای با «سردار» ایالت فارس در سال 1747م/ 1173ق از بندر فرار کرد، شیخ نصر اول از این فرصت کمال استفاده را کرد. او خانه خواجه مالک را غارت کرد و در همان سال خود را به عنوان شه بندر معرفی کرد.»

کودتای سیاسی شیخ بوشهر و کنار زدن ارمنی ها از مدیریت گمرک و به دنبال آن، غارت خانه و دارایی خواجه مالک (کوگامالیش ارمنی) رئیس آن، به ظاهر لطمه سنگینی بود که از این لحاظ بر جریان حضور ارامنه در گمرک بوشهر وارد آمد، علاوه بر این رویدادهای اواخر دوره زندیه و بروز ناامنی و محدود شدن کسب و کار در بنادر خلیج فارس و بندر بوشهر، از دیگر عوامل تاثیرگذار بر محدود شدن فعالیت اقتصادی ارامنه در بوشهر و مهاجرت چندباره آنها از این بندر بود.