آرشیو شنبه ۴ اسفند ۱۳۹۷، شماره ۴۵۵۳
تاریخ و اقتصاد
۳۰
واکاوی

رضاشاه برآیند سکوت و توافق ملی برای پایان سلطنت قاجار

رضاشاه شدن رضاخان آهسته ولی بی وقفه بود. وی در اسفند 1299 با عنوان جدید سردار سپه وارد کابینه شد و در اردیبهشت 1300، با کنار زدن مسعودخان کیهان، وزارت جنگ را در اختیار گرفت.

رضاشاه طی 9 ماه بعد، با انتقال ژاندارمری از وزارت داخله به وزارت جنگ، گماردن همکاران خود در دیویزیون قزاق به جای افسران سوئدی و انگلیسی و سرکوب شورش های موجود در ژاندارمری های تبریز و مشهد، قدرت خود را در ارتش مستحکم ساخت. در تبریز، سرگرد لاهوتی فرمانده ژاندارمری محلی و از شرکت کنندگان در کنفرانس ملل شرق در باکو- که تا حدودی کنفرانسی کمونیستی بود- نیروهای خود را جمع کرده و همراه با افراد باقی مانده از نهضت خیابانی به جنگ با حکومت مرکزی برخاسته بود. اما قزاق های مجهز به سلاح های بهتر، وی را وادار کردند تا به شوروی فرار کند، جایی که بقیه عمر طولانی و درخشانش را به عنوان شاعر انقلابی فارس- تاجیک سپری کرد. در مشهد، کلنل محمدتقی پسیان، فرمانده تبریزی ژاندارمری، همراه با دموکرات های محلی که بیشتر آنها آذری بودند، کمیته انقلابی را تشکیل داد و با قوای ملی جداگانه و مخصوصی حکومت ایالتی خراسان را تاسیس کرد اما او در درگیری با طوایف کرد در جعفرآباد قوچان کشته شد و قزاق ها بلافاصله مشهد را دوباره به تصرف درآوردند.

همچنین رضاخان با سرکوب جنبش جنگل موفقیت نظامی خود را مستحکم تر کرد. وی با برقراری رابطه دوستانه با شوروی و فراهم ساختن زمینه عقب نشینی ارتش سرخ از کشور، گردآوری لشکری عظیم و برقراری رابطه با جناح تندرو و غیرمذهبی نهضت، جنگلی ها را شکست داد. مبارزان مذهبی با پی بردن به اینکه شوروی ها طرفدار دولت مرکزی شده اند و نیز شنیدن شایعاتی مبنی بر توطئه رادیکال ها برای کشتن کوچک خان، واکنش های شدید و خشونت باری نشان دادند. در آذرماه 1300، افراد خالو قربان به کمک قزاق ها که در آذربایجان با شورشیان کرد سمیتقو می جنگیدند، آمده بودند، طرفداران حیدرخان از گیلان گریخته بودند و سربریده میرزاکوچک خان در تهران به نمایش گذاشته شده بود تا برای همگان ثابت شود که جنبش جنگل یک بار و برای همیشه پایان یافته است.

در چهارسال بعدی، موقعیت نظامی-سیاسی رضاخان مستحکم تر شد. وی با ترکیب 7 هزار قزاق و 12 هزار ژاندارم، ارتش 40 هزار نفری جدیدی مرکب از پنج لشکر تشکیل داد. رضاخان برای تامین هزینه این نیروی عظیم، درآمدهای حکومتی حاصل از زمین های دولتی و مالیات های غیرمستقیم را در اختیار گرفت. وی با این ارتش جدید یک رشته عملیات موفقیت آمیز علیه قبایل و طوایف شورشی انجام داد. در سال 1301، علیه کردهای آذربایجان غربی، شاهسون های آذربایجان شرقی و کهگیلویه ای های فارس، در سال 1302 علیه کردهای سنجابی کرمانشاه، در سال 1303 علیه بلوچ های جنوب شرقی و لرهای جنوب غربی و در 1303 علیه ترکمن های مازندران، کردهای خراسان و اعراب طرفدار شیخ خزعل در محمره. او در تهران نیز در جریان جابه جایی های پی درپی کابینه ها فعال بود تا اینکه آبان ماه 1302 به نخست وزیری رسید.

منبع: یرواند آبراهامیان، تاریخ ایران مدرن، ترجمه محمدابراهیم فتاحی، نشر نی، 1389.