آرشیو یکشنبه ۵ اسفند ۱۳۹۷، شماره ۴۵۵۴
تاریخ و اقتصاد
۳۰
واکاوی

فرآیند سقوط حکومت صفوی

در سال 1132ه.ق/ 1720م افغان های قندهار به ریاست میرمحمود از کویر لوت عبور کرده، کرمان را در محاصره گرفتند. شاه سلطان حسین، لطفعلی خان داغستانی برادرزاده فتحعلی خان صدراعظم را که مقام سپهسالاری و حکومت فارس و کرمان را داشت، مامور دفع آنها کرد و وی موفق شد افغان ها را شکست داده تا قندهار دنبال کند. اما در اثر توطئه که رقبای لطفعلی خان بر ضد او ترتیب دادند از فرماندهی سیاه منفصل و بازداشت شد. به محض انتشار این خبر سپاه لطفعلی خان از هم پاشید و افغان های هرات چند شهر خراسان را تصرف و غارت کردند. افغان های قندهار نیز جرات یافته در سال 1134ه.ق/ 1722م برای دومین بار به کرمان حمله کردند و این بار موفق به تسخیر آن شهر شده از راه یزد روانه اصفهان شدند.

شاه سلطان حسین که از هجوم افغان ها سخت وحشت زده شده بود نمایندگانی نزد میرمحمود فرستاد و به او پیغام داد، اگر به قندهار مراجعت کند هزار سکه طلا به او خواهد داد. میر محمود این پیشنهاد را که در نتیجه ضعف و ناتوانی بود، نپذیرفت و تا گلناباد واقع در 15 کیلومتری اصفهان پیشروی کرد. این بار شاه سلطان حسین قسمت اعظم سپاه خود را که مرکب از پنجاه هزار سرباز بود با ساز و برگ منظم و توپخانه به مقابله بیست هزار افغان فاقد انضباط و اسلحه فرستاد. فرماندهی سپاه ایران بین سه نفر یعنی رستم خان قوللر آقاسی، محمدخان اعتمادالدوله و علیمردان خان والی لرستان تقسیم شده بود که هر سه با یکدیگر اختلاف و دشمنی داشتند و از روش واحدی پیروی نمی کردند. در نبردی که در 21 جمادی الاول 1134ه/ 8 مارس 1722 در گلناباد رخ داد، ابتدا ارتش ایران به موفقیت هایی نائل شد، ولی افغان ها توانستند با مانور ماهرانه پیاده نظام ایران را هدف آتش توپخانه ایرانی قرار دهند. وحشت عمومی بر سپاه ایران مستولی شد و درحالی که فقط دو هزار نفر تلفات داده بودند به حال فرار به درون حصارهای شهر اصفهان پناه بردند و افغان ها به محاصره اصفهان پرداختند.

محاصره اصفهان مدت شش ماه به طول انجامید و در این مدت قحط و غلای شدیدی بر شهر حکمفرما شد. در 11 محرم 1135ه/ 23 اکتبر 1722م درحالی که دیگر رمقی برای اهالی پایتخت باقی نمانده و هر روز صدها نفر از گرسنگی هلاک می شدند، سلطان حسین از شهر خارج شد و در دهکده فرح آباد با امیر محمود ملاقات کرد و با قرار دادن جقه سلطنتی بر فرق او از سلطنت استعفا داد و با دست خود سلسله صفویان را ساقط کرد. دو روز بعد میر محمود فاتحانه وارد اصفهان شد و در عمارت چهلستون تاج گذاری کرد. افغان ها در ابتدا با اهالی اصفهان و اعیان و رجال دولت خوش رفتاری کردند. اما بعد از چندی به فرمان میرمحمود سه هزار نفر از قزلباش ها را به قتل رساندند و به قتل عام و غارت اصفهان پرداختند.

منبع: عباس پورایران، روابط ایران عثمانی در عهد صفویان، نشر دستور، 1384.