آرشیو چهار‌شنبه ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۸، شماره ۳۴۲۲
ادبیات
۹
عطف

شعر و زندگی اوحدی مراغی

اوحدی مراغی (673-738 ه‍ .ق) شاعری است برخاسته در روزگار ایلخانی که باوجود غزلیاتی پرمایه و مثنویاتی پرآوازه، چنان که باید، شناخته شده نیست. کتاب «گزیده اشعار اوحدی مراغی: با نگاهی به زندگی، آثار و زمانه او» نوشته داریوش احمدی، تلاشی است برای بازشناسی این شاعر دانشور و عارف. نویسنده کتاب حاضر کوشیده است در قالب کتابی کم حجم، با گزینش اشعار زیبا و خوش خوان اوحدی و افزودن برخی توضیحات و زندگی نامه انتقادی شاعر به آن، جایگاه و شخصیت اوحدی مراغی و نمایی از زمانه و روزگار او را معرفی و روایت کند. اشعار گردآمده در این کتاب شامل سی ودو غزل، پانزده رباعی و هفت قطعه از مثنوی «جام جم» است.

این کتاب دارای سه بخش است. در بخش نخست با عنوان «شعر چیست؟»، ماهیت و چیستی شعر از سه دیدگاه عرفانی، هایدگری و ساختارگرایانه/ شکل گرایانه بررسی شده است. نویسنده در آغاز این بخش می نویسد: «ایران سرزمین کهن شعر و شور و شعور است و از آن هنگام که ایرانیان کهن به زبان شعر و در قالب سرودهایی چون گاهان و یشت ها با خدایان شان راز و نیاز می کردند، شعر - این میراث شگرف و بزرگ- همواره افروزنده و برانگیزنده جان دانای ایرانیان است». او می افزاید: «شعر حدیث دل دادگی و دل باختگی است؛ صدای سخن عشق است و عشق جان مایه آدمی است. توفانی ا ست سهمگین و تاب ربای و خردآشوب که عاشق را از خویشتن تهی می کند، هستی اش را می رباید و در پیشگاه دلدار فنا می کند». نویسنده در پاسخ به پرسش «شعر چیست» می نویسد: «هر کوششی برای تعریف شعر ناگزیر به ابزارهای زبانی یا زمینه روانی آن محدود می ماند؛ اما مهم ترین مایه شعر، تجربه شاعرانه از هستی است. تجربه شاعرانه، آنی دیگر از اشیا و رویدادها و جهان و هستی را بر ما پدیدار می کند که در تجربه های دیگر بشری خود را آشکار نمی کند». نویسنده در پاسخ به سوال محوری این بخش، از قول مارتین هایدگر می نویسد: «شعر چیزی نیست جز امتیاز یک لحظه که به سراسر زندگی معنا می دهد. شعر نامیدن بنیادین هستی و گوهر هرچیز است. همه آن چیزهایی را آغاز می کند که زبان بسی دیرتر پیش می کشد. شعر فراتر از هر نشانه و هر آوایی ساحت بنیادین اقامت آدمی در جهان است». احمدی بنا به رویکردی دیگر، شعر را کلامی معرفی می کند که در جهان ممکن دیگری به غیر از جهان واقعیت های خواننده متن، امکان درک می یابد. بر اساس این رویکرد «آنچه به تمایز زبان ادب از دیگر گونه های زبان می انجامد، نه فقط انواع هنجارگریزی (قاعده افزایی و قاعده کاهی) است و نه ویژگی هایی مانند برجسته سازی یا آشنایی زدایی، بلکه گونه ویژه ای از واقعیت گریزی است که به درک متن ادبی در جهان ممکنی غیر از جهان واقعیت های پیرامون مان می انجامد».

در بخش دوم (مقدمه ای در شرح احوال و آثار اوحدی) زندگی و سروده های اوحدی مراغی به تفصیل و بر اساس منابع دست اول تاریخی و ادبی بررسی شده است. نویسنده با توجه به شواهد و قرائنی که عرضه کرده است، زادگاه اوحدی را اصفهان و زادسال احتمالی او را 673 هجری قمری و درگذشت او را به سال 738 هجری قمری در مراغه دانسته است. احمدی این تصورات را که اوحدی پیرو اوحدالدین کرمانی، لقبش رکن الدین بوده یا در آغاز «صافی» تخلص می کرده، رد می کند. نویسنده در ادامه این بخش اوضاع سیاسی و اقتصادی و فرهنگی زمانه اوحدی (روزگار ایلخانی) را چکیده وار بررسی کرده است تا بافت و موقعیت تاریخی و فرهنگی دستگاه فکری اوحدی فهم پذیر شود. احمدی می نویسد که با وجود کشتارها و ویرانگری هایی که تهاجم مغولان به همراه داشت، فرهنگ ایرانی در دوره ایلخانی به آفرینشگری های شگرفی در عرصه هنرها، علوم و تاریخ نگاری دست یافت و اگرچه پدیداری این وضعیت به کارداران و کارگزاران ایرانی دولت ایلخانی منسوب است، پژوهش های جدید نشان می دهد که خود ایلخانان نیز از همان آغاز فرمانروایی شان تا اندازه ای در این شکوفایی به طور مستقیم و نامستقیم تاثیر داشته اند.

بخش سوم کتاب شامل گزیده غزلیات و رباعیات خوش خوان اوحدی و مثنوی «جام جم» او است که اندرزنامه ای تاثیرگذار و دانشنامه ای اخلاقی و عرفانی و فلسفی است، به همراه توضیح واژه ها و تعبیرات دشوار اشعار در پانویس آن ها. نویسنده در پیشگفتار کتاب تصریح کرده است که برای استانداردکردن و هرچه گویاتر و خواناتر کردن متن کتاب و اشعار، به طور کامل از دستور خط فرهنگستان و اصول نشانه گذاری پیروی کرده است. کتاب حاضر برای علاقه مندان فرهنگ ایران از هر دو جنبه ادبی و تاریخی می تواند سودمند باشد و امکان آشنایی مناسبی با یکی از شاعران بزرگ و اخلاق گرای ایران را فراهم می کند.