آرشیو سه‌شنبه ۱۱ تیر ۱۳۹۸، شماره ۴۶۴۴
صفحه اول
۱
سرمقاله

دهه تکرار ناپذیر 1360

محمود صدری

این روزها که اقتصاد ایران زیر فشار ناکارآمدی داخلی و تحریم خارجی قرار گرفته، پیشنهادهایی پرشمار به دولت شده و می شود. یکی از این پیشنهادها اجرای سهمیه بندی و اصطلاحا کوپنی کردن همه یا بخش هایی از اقتصاد مانند دهه 1360 است. استدلال پیشنهادکنندگان و طرفداران آنها در دولت و بیرون دولت این است که منابع ارزی و کالایی کشور کمیاب تر از چند سال پیش شده است.

بنابراین برای جلوگیری از فشارهای کمرشکن بر تهیدستان، باید پاره ای اقلام ضروری مشمول طرح سهمیه بندی شود. به اعتقاد پیشنهادکنندگان، طرحی که توانسته است کشور را از وضع نامساعد پس از انقلاب و جنگ تحمیلی به سلامت عبور دهد، امروز هم خواهد توانست بر گرفتاری های ناکارآمدی و تحریم فائق آید. این پیشنهاد و استدلال پشت آن مبتنی بر بخش پیدای طرح سهمیه بندی در دهه 1360 است و به علت غفلت از بخش های ناپیدای آن، نقص بنیادی دارد. بخش پیدای طرح سهمیه بندی در دهه 1360 این است که این طرح امنیت غذایی حدود 40 میلیون جمعیت آن زمان را تامین می کرد و اهالی شهرها و روستاهای ایران، شب ها بی هراس از گرسنگی سر به بالین می گذاشتند و روزها بخشی از وقت خود را با خشنودی یا دست کم بدون ناخشنودی چشمگیر در صف های تامین ارزاق سپری می کردند.

بخش های ناپیدای «کامیابی دهه 1360» که در تحلیل پیشنهاددهندگان امروزی از آن غفلت شده اینهاست: اولا مفاهیم خشنودی و رضایت و امنیت غذایی در این 30 سال سراپا عوض شده است. ایرانیان دهه 1360 با پشت سرگذاشتن انقلابی که بنیادش بر دین و فرهنگ بود در دوران زهد انقلابی به سر می بردند و بسیاری از آنها فقط به آن جهت می خوردند و می پوشیدند و می خوابیدند که بتوانند یا در جبهه ها بجنگند یا پشت جبهه ها مددکار رزمندگان باشند. این زهد انقلابی غنی و فقیر و فرمانروا و فرمانبر نمی شناخت و عوام و خواص همه، یا تقریبا همه، به آن دل بسته بودند. آن زهد انقلابی جای خالی همه چیز را پر کرده بود و بر همه اشکال محرومیت اقتصادی سایه انداخته بود و حتی تعارض های اجتماعی و فرهنگی و تقابل های سیاسی و ایدئولوژیک درون سیستمی و برون سیستمی را در خود حل کرده بود. مفهوم «ید واحده» که بنیان گذار فقید جمهوری اسلامی مطرح کرده بودند، عینیت سیاسی-اجتماعی یافته و نیروهای گریز از مرکز را از کار انداخته بود. در نتیجه، مفاهیم برخورداری و رفاه، ذیل و ضمیمه زهد انقلابی بود و قناعت و بردباری و در عین حال گذشت و بخشش، فضیلت شمرده می شد.

بخش ناپیدای دیگر، تفاوت قدرت اقتصادی دولت در دهه 1360 و اکنون است. در آن زمان با وجود آن زهد انقلابی پیش گفته و حجم کوچک تر اقتصاد نسبت به امروز، تقریبا همه منابع درآمدی و هزینه ای در اختیار دولت بود و حساب دخل و خرجش، از عوامل بیرونی کمتر تاثیر می پذیرفت. سازمان اقتصادی دولت در دهه 1360 ساده و مبتنی بر دخل و خرج بسیط بود. به همین علت، با وجود قلت منابع، می توانست نیازهای حداقلی جامعه را مدیریت و تامین کند؛ زیرا اقتضائات دوران انقلابی و جنگ، تعهدات عمرانی دولت را کم کرده بود و همه نیرویش صرف دخل و خرج امور جاری می شد. دولت حتی توان این را داشت که مجموع دستمزدها را از سال 1358 تا 1361 تقریبا دو برابر کند و همین افزایش دستمزدها باعث شده بود کاستی های نظام سهمیه بندی در بازار آزاد تامین شود. به این موارد می توان واگذاری گسترده زمین در شهرهای کوچک و وام های کم بهره ساخت مسکن را اضافه کرد که موجب تحول اساسی در زندگی بسیاری از خانوارها شد. امروز دیگر بعید است دولت چنین منابع جبرانی گسترده ای در اختیار داشته باشد که بتواند کاستی های نظام سهمیه ای را بپوشاند.

بخش ناپیدای سوم، تعداد و ترکیب جمعیت و مشاغل در دهه 1360 و اکنون است. جمعیت ایران از اواسط دهه 1360 تاکنون تقریبا دو برابر شده اما مشاغل پابه پای آن افزایش نیافته است. در دهه 1360 تعداد شرکت های دولتی که توانایی پنهان کردن کاستی های نظام سهمیه ای را داشتند از 128 شرکت به حدود 400 شرکت افزایش یافت که از جنبه اقتصادی، عقبگرد و کاستی بود؛ اما معنای اجتماعی آن، توانایی دولت در تامین شغل و پاسخگویی به نیازها بود. آن شرکت ها شاید موجب افزایش موثر حجم تولید نشده باشند؛ اما به علت افزایش اشتغال، فشارهای وارده بر دولت را کاهش داده بودند.

بر این بخش های ناپیدای دهه 1360، پدیده تازه ای اضافه شده که حاصل تحول تکنولوژیک در جهان و تاثیر آن بر الگوی مصرف است. در این سه دهه به مدد شتاب گرفتن آهنگ دگرگونی در شاخه های مختلف تولید، بر تنوع کالاها افزوده شده و از قیمت آنها کاسته شده است. فراوانی و ارزانی این کالاها موجب رسوخ آنها به زندگی مردم شده و امروزه بخش بزرگی از سبد مصرف خانوارها از این کالاهای جدید تشکیل شده و بعضا نیازهای تغذیه ای در رده های بعدی اهمیت قرار گرفته است. پس اکنون دو نوع سبد مصرفی متفاوت پیش روی دولت و مصرف کنندگان قرار دارد. مصرف نخست توانگران، کالاهای مصرفی لوکس است و مصرف نخست تهیدستان، کالاهای خوراکی یا ارزاق. درنتیجه دولت اگر بخواهد برنامه سهمیه بندی اجرا کند، عملا لقمه ای را که فقط بر تهیدستان رواست، از محل منابع عمومی به کام توانگرانی می ریزد که کالاهای خوراکی سهم موثری در هزینه هایشان ندارد.

اشکال های اقتصادی هر نوع طرح سهمیه بندی هم همان است که بارها اقتصاددانان کشور گفته اند و برخی از آنها در «دنیای اقتصاد» منتشر شده است. سهمیه بندی به هر شکلی که باشد (مگر کمک های مستقیم دولت به خانوارهای بسیار فقیر که توان تامین نیازهای حداقلی را هم ندارند)، فقط موجب سرکوب قیمت ها و به تبع آن افزایش جهل ما از واقعیت های اقتصادی می شود که نتیجه قهری آن کاهش بهره وری و تعطیلی کسب وکارها و افزایش بیکاری و گسترش فقر خواهد بود. دهه 1360 با همه کامیابی ها و ناکامی هایش سپری شده است و امروز، روز دیگری است.