پاسخ به «مرور سیستماتیک: روش شناسی برای جلوگیری از سوگیری ها یا توجیه آنها؟»نقشه برداری برنامه درسی (کاربردها و مزایا)

سردبیر گرامی ضمن تشکر فراوان از همکار گرامی جناب آقای شکرانه که با علاقه و بهره گیری از مطالعات و تجربیات خود در روش شناسی پژوهش تلاش نموده اند کلیه موارد قابل ذکر در یک مرور سیستماتیک را به تفصیل و به صورت یک مقاله مروری بیان نمایند، همان طور که در بخش نتیجه گیری این نامه ذکر شده است به نظر می رسد نامه بیشتر با هدف اطلاع رسانی کلی تدوین شده است. البته این اطلاع رسانی کلی می توانست به صورت نامه به سردبیر آورده شود چرا که موارد ذکر شده در این نامه بیشتر به ارائه درس و آموزش شبیه است تا نقد یک مقاله زیرا نویسنده محترم حتی یک نکته در مورد مرور سیستماتیک را از قلم نینداخته اند و تمرکز روی مقاله مورد نقد نبوده است. با این وجود به برخی از نکات مطرح شده که قابل پاسخ دادن است به شرح ذیل اشاره می شود: یکی از مهم ترین نکاتی که در پاسخ به نامه این خواننده محترم باید آورده شود این است که مطالعه مورد نظر هر چند توسط افرادی از گروه پزشکی انجام شده ولی صرفا یک مطالعه در گستره علوم پزشکی نیست بلکه مروری نظام مند در حیطه آموزش است که برای انجام آن از بخش هایی از راهنمای (BEME: Best evidence Medical education) استفاده شده است. نهاد بین المللی BEME با این که در بستر و زمینه ای از EBM شکل گرفته ولی BEME و مرورهای نظام مند آموزشی در تامین شواهدی از روش ها و مداخلات آموزشی برای کمک به تصمیم گیری بهتر معلمان و اساتید در برنامه های آموزشی ایشان و هم چنین سیاست گذاران آموزشی موثر است(1و2) و با EBM و مرورهای نظام مند در آن متفاوت است. پرسش اصلی پژوهش در این مطالعه همان گونه که از عنوان مقاله مشخص می شود، این بود که: نقشه برداری برنامه درسی چه مزایا و کاربردهایی داشته و آیا باید استفاده شود؟ آیا می تواند برای افراد و گروه های آموزشی مفید باشد؟ در نامه خواننده محترم آورده شده است که با توجه به ماهیت مرور نظام مند توصیه می شود که حداقل یک متخصص جستجو، دو متخصص موضوعی و دو متخصص روش شناسی در تیم مرور وجود داشته باشند. وجود و حضور این افراد در تیم پژوهش شایسته است ولی از آن جا که در برخی منابع مرور سیستماتیک به آن اشاره و یا تاکید نشده است، امری اختیاری بوده و بایسته و ضروری نیست. لذا در این پژوهش از دو متخصص برای تعیین کلید واژه و یک متخصص برای جستجو و طراحی پروتکل استفاده شده است. در ارتباط با منابع جستجو، در این پژوهش از ERIC و SPRINGERLINK که بیشترین احتمال وجود مقالاتی با این موضوع را داشتند در کنار گوگل و گوگل اسکولار که بسیاری از سایت ها و مجلات را نمایه می کنند استفاده شده است و استفاده از PUBMED صرفا برای این بوده که متوجه شویم آیا در عرصه پزشکی به این موضوع پرداخته شده است یا خیر؟ به دلیل یافتن برخی منابع و مقالات معتبر در SPRINGERLINK، این سایت با حداقل محدودیت جستجو شد. در این مطالعه علاوه بر سایت های مذکور، از جستجوی دستی و کتابخانه ای و روش کنترل رفرنس ها و هم چنین پرسش از صاحب نظران موضوعی استفاده شده است که البته در این مقاله ذکر نشده است. از آن جا که با جستجو در این موتور جستجو ها و منابع به تعداد کافی و موردنظر منبع دسترسی یافته ایم و تقریبا به اشباع اطلاعات دست یافتیم لذا تیم پژوهش ادامه جستجو را لازم ندانست. در نامه مربوطه آورده شده که گزارش استراتژی جستجو حداقل برای یکی از منابع اصلی لازم است این در حالی است که بیان و یا عدم بیان استراتژی جستجو در مقاله بستگی به نظر داوران هر مجله علمی پژوهشی دارد از طرفی در مقالات مرور سیستماتیک چاپ شده در BEME نیز این مورد دیده نشده است(3) در مورد فلوچارت پریسما نیز هرچند که وجود آن می تواند راهنمایی برای خوانندگان در استفاده از منابع باشد. در تعدادی از مقالات مرور نظام مند دیده نمی شود(3). در متن نامه آمده است که تاریخ دقیق جستجو نیز به دلیل روزآمدسازی منابع جستجو، باید گزارش شود، در مورد این مقاله تاریخ جستجو بیان شده است ضمن این که در روزهای نزدیک به چاپ نیز تقریبا همه منابع مجددا بازیابی شدند ولی استراتژی جستجو فقط در همان محدوده زمانی استفاده شده است. منطق تیم پژوهش برای انتخاب 50 تا 100 نتیجه حاصل از جستجو در منابع، این بود که مرتبط ترین مقالات در 50 تا 100 نتیجه اول وجود دارد، به این نکته در برخی از مقالات مرور نظام مند نیز اشاره شده است(4). در مورد استفاده از یک نفر برای بررسی مطالعات، که به عنوان بخشی از سوگیری مقاله اشاره شده است، باید گفت از آن جا که برای تحلیل محتوا الگوی خاصی وجود داشته و هدف از آن استخراج مزایا و کاربردهای نقشه برنامه درسی بوده است لذا استفاده از یک نفر به عدم سوگیری در انتخاب و استفاده از یک یا برخی از منابع منجر شده و همه منابع با دقت یکسان مورد بررسی قرار گرفت. در این نامه بخشی با عنوان سوگیری های انتشاراتی محتمل در مرور نظام مند آمده است. بیان این موضوع کاملا با هدف آموزش دهندگی این نامه منطبق است. ولی با توجه به این که زبان خاصی جزء معیار ورود منابع نبوده است و هیچ منبع فارسی در مرور وجود نداشته، شاید چندان قابل طرح نباشد. علاوه بر این پرسش پژوهش صرفا خاص ایران نیست و استفاده از تجارب بین المللی مد نظر پژوهشگران بوده است نه تک تک کشورها و یا کشوری خاص. با توجه به موضوع پژوهش، مواردی از تجارب مربوط به هر کشوری می توانست مورد استفاده قرار گیرد ضمن این که تکراری بودن بسیاری از موارد ذکر شده در مزایا و کاربردهای نقشه برنامه درسی، می تواند مشابه بودن نتایج مدنظر در مطالعات مختلف را نشان دهد. در بخشی تحت عنوان رعایت اخلاق در انتشارات به کپی رایت اشاره شده است، که متاسفانه در هیچ یک از محافل علمی پژوهشی ما به این صورت که در نامه تدوین شده توسط خواننده محترم آمده لحاظ نمی شود. لازم به ذکر است که در هر بخش از مقاله مورد بحث، که جدول و شکل مربوط به یک نویسنده آمده است حتما عنوان منبع آورده شده است. در انتهای نامه، نویسنده پیشنهاد داده اند که «لزومی ندارد تمامی مرورهای نظام مند در مجلات منتشر شوند» که به نظر نویسندگان این مقاله منطقی به نظر نمی آید چرا که هدف مرور سیستماتیک جمع بندی مطالعات انجام شده در یک حوزه و پاسخ به سوالی مشخص در زمینه ای خاص است که از نظر علمی و اطلاع رسانی می تواند بسیار مفید باشد. علاوه بر این نویسنده محترم دلایل متقنی برای این ادعا ارائه ننموده اند. در پایان از نکات بسیار ارزشمندی که در مورد روش شناسی مرور سیستماتیک در این نامه آورده شده است تشکر و سپاس گزاری می کنیم.