دگرگونی های نظارت اجتماعی در تمدن اسلامی

در این مقاله، با هدف بازشناسی تمدن جوامع اسلامی، از جنبه فرهنگی و اجتماعی، اصل «امر به معروف و نهی از منکر»، به عنوان یکی از مهم ترین مصادیق و روش های نظارت اجتماعی که از آن به «حسبه» یا «احتساب» تعبیر می شود و نیز به عنوان شاخصی برای ارزیابی استحکام و انسجام نظام ارزشی جامعه، از آغاز ظهور اسلام تا زمان حاضر بررسی می شود. همچنین به دگرگونی های تدریجی در شیوه های اجرای این دو اصل و میزان استقبال جامعه و حکومت ها به آن با بیان نمونه های تاریخی از جوامع گوناگون اسلامی پرداخته خواهد شد. در این راستا، تاریخ تمدن اسلامی بر مبنای جایگاه و کیفیت بروز این پدیده اجتماعی، به سه دوره انفرادی، گروهی و دولتی تقسیم می شود و علل انحطاط یا شکست و ضعف هر دوره بررسی و ارزیابی خواهد شد. در پایان، این نتیجه به دست می آید که نظارت اجتماعی در تمدن های منسوب به اسلام، از نظر کمیت رو به رشد بوده: ولی در کیفیت و از لحاظ باطن، پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) و حذف شدن ائمه معصومان(ع) در دوره خلفای عباسی و پس از آن، سیری نزولی طی کرده و به انحطاط گراییده و حالت تشریفاتی، صوری، ظاهری و ریاکارانه به خود گرفته و در بسیاری از موارد نیز به کلی از بین رفته و به تعطیلی کشیده شده است.