تصویر و مفاهیم درخت سخنگو بر قالی های دستباف

قالی ایران همواره تجلی گاه باورها و آیین های اقوام مختلف این سرزمین بوده است. در میان نقوش گوناگون گیاهی و جانوری، قالی های منقوش به درخت سخنگو که به «واق واق» نیز مشهورند، به واسطه خصوصیات تصویری خود نقش روایی را جایگزین رویه تمثیلی و نمادین نقوش تزئینی فرش نموده اند. پژوهش حاضر هدف خود را دستیابی به کیفیات بصری و مفاهیم این درخت از طریق بررسی تطبیقی میان آثار موجود در سه تمدن ایران، هند و آسیای میانه قرار داده است. پژوهش بر روی مفاهیم و در زمینه سنت تصویری با اتکا به مدارک برجای مانده در فرهنگ، ادبیات و سنت تصویری قالی های ایران، هند و آسیای میانه انجام پذیرفته است. نتیجه حاصل نشان می دهد که واق واق ریشه در دل فرهنگ کهن هندو ایرانی دارد ولی با جدایی شاخه های این تمدن معانی گوناگونی یافته است. در هند این درخت از بعد مفهومی، تصویری از درخت دانش و تصویری از کلیله و دمنه به عنوان خرد جاری از زبان حیوانات است، اما هنگام ورود به نواحی شرقی، این بعد مفهومی را حفظ و در نواحی شمال غربی ایران به واسطه پیوند با ریشه های شمنیزم برجای مانده از آسیای میانه به درخت زندگی، بخشی از مناسک باروری و مامن سکونت ارواح تصویر کنونی تبدیل می شود. این نقش مایه تزئینی به مرور از قرن ششم هجری/ دوازدهم میلادی و با ورود قبایل آسیای میانه به سرزمین ایران وارد شده و به صورت های گوناگونی تجلی می یابد. این پژوهش با روش توصیفی/تحلیلی صورت گرفته است.