فنا و بقا و اتحاد و اتصال در دیوان بیدل دهلوی

مقامات فنا و بقا و اتحاد و اتصال از مهم ترین و پیچیده ترین مباحث تصوف و عرفان اسلامی به شمار می آید. عرفا این مقامات را نهایت سیر و سلوک سالک و هدف از پیمودن همه احوال و مقامات را رسیدن به وصال الهی می دانند. بر طبق نظریه قوس نزولی و قوس صعودی، انسان پیش از خلق در عالم غیب و علم الهی موجود بوده است و هنگام نزول به عالم خلق و شهادت، مرحله به مرحله او را از عوالم عبور داده اند تا این که به این عالم مادی آمده است و سالک می خواهد با فانی شدن از صفات خویش و متصف گشتن به صفات الهی به مبدا و اصل خویش باز گردد. سالک یک سیر حرکتی از «الی الله » را به «فی الله » شروع می کند و در نهایت این سیر و سلوک، اتحاد و اتصال با محبوب برای او حاصل می شود. بیدل دهلوی که نماینده تمام عیار سبک هندی است و دیوان غزلیاتش یک فرهنگ اصطلاحات عرفانی به شمار می آید، این مقامات را در اشعارش بهخوبی بیان کرده است. بیدل همانند سایر صوفیان بزرگ معتقد است که حالت فنا و رسیدن به وصال الهی، نتیجه فضل و عنایت الهی و از اختیار سالک خارج است. با در نظر گرفتن این نکته که بیدل، وحدت وجودی است، دویی را نفی می کند، معتقد به اتحاد و اتصال الهی است و ترک تعلقات دنیوی و فانی شدن از خویش را شرط وصول به محبوب می داند. او بر این باور است که چون خداوند هر لحظه به شکلی تازه تجلی می کند و تجلی تکرارناپذیر است، حتی سالک بعد از وصال با محبوب همچنان محو معشوق خویش است و از آرزوی دیدارش کم نمی شود. در نهایت چیزی از سالک باقی نمی ماند و در خداوند محو می شود.