مطالعه تطبیقی معماری کاروانسراهای برون شهری و شهری ناحیه اصفهان در دوره صفویه* (مطالعه موردی: کاروانسراهای مهیار و مادرشاه)

منابع تاریخی حکایت از آن دارند که بنیانگذار کاروانسرا، هخامنشیان بودند. کاروانسراها از لحاظ محل استقرار، به دو گونه برون شهری و شهری تقسیم شده اند. شکوفایی کاروانسراهای ایران مربوط به دوره صفویه است. در این دوره رونق تجاری- اقتصادی به خصوص در اصفهان، سبب استقرار کاروانسراهای شهری و برون شهری بسیاری در ناحیه اصفهان شد. اما از اوایل قرن بیستم و با اختراع وسیله نقلیه موتوری، کاروانسراهای برون شهری از رونق افتاد و از آنها بیشتر به عنوان جایگاه و منطقه نظامی استفاده شد؛ برخی از کاروانسراهای شهری نیز هم چنان به فعالیت اقتصادی خود ادامه داده و برخی دیگر نیز تغییر کاربری داده و به صورت پارکینگ، انبار کالا و کارگاه های تولیدی درآمده اند. این مقاله در پی پاسخ به این پرسش است که چه تفاوت ها و شباهت هایی در کاروانسراهای برون شهری و شهری ناحیه اصفهان در دوره صفویه وجود داشته است. بر این اساس، با بهره گیری از مطالعات کتابخانه ای و میدانی و استفاده از روش قیاسی به بررسی و مقایسه گونه های شاخص و همارز کاروانسراهای برون شهری (مهیار) و شهری (مادرشاه) پرداخته و ایده های رایج در این کاروانسراها بازشناسی شده است. الگوگیری از چنین تجربه هایی می تواند در طراحی فضاهای تجاری- اقامتی پاسخگوی نیازهای امروزی باشد. با مقایسه کاروانسراهای مهیار و مادرشاه تفاوت هایی در جزئیات این دو کاروانسرا هم چون ورودی، میانسرا، حجره، اصطبل ها و... دیده شد؛ اما از طرفی ویژگی های مشترکی نیز مانند نزدیکی و پیوستگی مکانی با بازارچه و سایر فضاهای معماری، فرم درونگرای (حیاط مرکزی) چهار ایوانی، انتظام فضایی ورودی اصلی و... مشاهده گردید. بنابراین با توجه به تاخر زمانی ساخت کاروانسرای مادرشاه نسبت به کاروانسرای مهیار، می توان احتمال داد که الگوی کلی کاروانسرای شهری مادرشاه ملهم از کاروانسرای برون شهری مهیار بوده است.