تاملی بر مقام «وزرگ فرمذار» و محدوده ی قدرت او در عصر ساسانی با استناد به منابع تاریخی و شواهد کتیبه ای

در راستای مسیر تکاملی حکومت ساسانی، تغییراتی به مقتضیات زمان، شرایط و شیوه های حکومتی هر یک از پادشاهان صورت پذیرفت که بیش از همه متوجه تشکیلات سازمانی، مناصب، القاب، عناوین و سلسله مراتب موجود در هر یک از تشکیلات زیربنایی جامعه گردید؛ به گونه ای که چگونگی سازماندهی این عصر را تا حدود زیادی در پرده ای از ابهام فرو برده است. یکی از این مناصب، عنوان «وزرگ فرمذار» است که علاوه بر دارا بودن واژگان معادل که هر یک در دوره ای خاص مرسوم و پس از آن منسوخ گشت، به لحاظ کارکرد واقعی نیز با آشفتگی مقطعی و زمانی مواجه بوده است؛ به گونه ای که افزایش یا کاهش حوزه اختیارات منصب فوق الذکر متاثر از سیاست های خاص هر یک از پادشاهان در نوسان بوده است. با توجه به این امر، پرسش هایی که مقاله ی حاضر برای پاسخ دهی به آن ها سامان یافته است، عبارتند از: در اوایل کار ساسانیان، چه عنوانی معرف شخص وزیر بزرگ (وزرگ فرمذار) بوده است؟ در چه دوره ای از حکومت ساسانیان، وزرگ فرمذار را «هزارپت» خطاب می کرده اند؟ سیر تحول عملکردی منصب «هزارپت» به چه شکل بوده است؟ یافته های مقاله ی حاضر به بیان این مهم می پردازند که واژه ی «بیدخش»، عنوانی است که در اوایل دوره ی ساسانی برای ملقب نمودن شخص وزیر بزرگ به کار رفته و پس از مدتی به طور کلی منسوخ گشته است. عنوان «هزارپت»نیز یکی دیگر از عناوینی است که در دوره ی میانی حکومت ساسانیانمعادل با منصب «وزرگ فرمذار» بوده و می توان سه دوره ی عملکردی را برای آن متصور بود؛ به گونه ای که در اوایل دوره ی ساسانی یک منصب لشگری بوده و در دوره ی میانی اقتدار لشگری- کشوری را توامان با یکدیگر داشته و در اواخر دوره ی ساسانی به ماهیت صرف لشگری خود رجعت نموده است.در این پژوهش سعی شده است با استناد به منابع تاریخی و شواهد کتیبه ای به اصل و ماهیت وجودی منصب «وزرگ فرمذار» و عناوین معرف آن و همچنین کارکرد واقعی یا افتخاری آن ها در گذر زمان پرداخته شود تا بر اساس آن سیمای حکومتی و تشکیلات اداری دولت که در راس آن شخص وزیر بزرگ قرار داشته است، در حد مقدور آشکار و زوایای تاریک آن روشن گردد. در نیل به این مقصود به بررسی تعامل میان عناوین «بیدخش»، «هزارپت»، «وزرگ فرمذار» و «سپاهبد» پرداخته شده تا بر اساس موجودیت و تقدم و تاخر جایگاه عناوین در شواهد کتیبه ای و همچنین گواهی روایات تاریخی مبنی بر حوزه ی عملکردی عناوین مذکور، درستی یا نادرستی فرضیه های موجود مشخص گردد.