منابع گیاهی بره موم از تیره سرو در ایران

تیره سرو دارای 3 جنس (سرده) به نام های سرو Cupressus، ارس Juniperus و نوش Thuja است. این تیره بر خلاف تیره کاج که هیچ گونه ی بومی در ایران ندارد، گونه هایی از آن ها به طور طبیعی در ایران می رویند. از جنس Cupressusیک گونه با نام Cupressus sempervirens با 3 واریته با نام های زربین C. sempervirens var. horizontalis، سرو ناز C. sempervirens var. cereiformis و سرو شیرازی C. sempervirens var. fastigiataدر ایران به طور طبیعی پراکنده اند. از بین واریته های آن زربین در دره های سفیدرود و چالوس بین ارتفاعات 300 تا 700 متر از سطح دریا بر روی تشکیلات آهکی جمعیت های متراکمی تشکیل داده است. در دره سفید رود در ارتفاعات امام زاده هاشم، رستم آباد، رودبار و منجیل جامعه کمابیش یک دست و متراکم زربینستان دیده می شود. سطح وسیعی از دره چالوس نیز پوشیده از این گونه گیاهی است. این گیاه در مرزن آباد و پل زغال تا ارتفاع 700 متر پراکنده است. در سطح پشتی برگ های فلسی این جنس منفذ ترشح رزینی و صمغی وجود دارد. جوامع زربینستان منابع مهم تولید بره موم در این مناطق محسوب می شوند. گونه سرو نقره ای Cupressus arizonicaاز جنوب امریکا به ایران آورده شده است. این گیاه در پارک ها و فضاهای سبز کاشته می شود. در سرو نقره ای، رزین علاوه بر منفذ ترشحی در پشت برگ های فلسی از ساقه و شاخه ها هم به بیرون ترشح می شود ولی در گونه های بومی این جنس، ترشح به طور عمده از منفذ رزینی پشت برگ ها به بیرون انجام می شود. سرو نقره ای منبع مهم تولید رزین و صمغ در این تیره محسوب می شود. تنها گونه بومی از جنس Thujaدر ایران نوش یا سرو خمره ای Thuja orientalis است که در علی آباد کتول جمعیت های متراکمی تشکیل داده است. به علاوه در نقاط مختلف ایران به عنوان پرچین کاشته می شود. این گونه از نظر حجم ترشح رزین و صمغ در تیره سرو، در جایگاه دوم و پس از سرو نقره ای قرار دارد. علاوه بر ترشح از منفذ پشت برگ های فلسی، شاخه های آسیب دیده و هرس شده آن نیز صمغ و رزین ترشح می کنند. از آنجاکه سطح قابل توجهی از پارک ها و فضاهای سبز از این گیاه پوشیده شده است از منابع مهم رزین و صمغ در ایران محسوب می شود. در صورتی که کلنی ها از اواخر پاییز تا اواسط زمستان در این مناطق، حضور داشته باشند می توان بره موم با کیفیت و به مقدار زیاد تولید کرد. جنس Juniperus دارای 5 گونه بومی در ایران است. پیرو، بالش خرس Juniperus communis ssp. hemisphaerica بر روی تشکیلات آهکی در ارتفاعات 2000 تا 2800 متر در رشته کوه های البرز، در استان های گلستان، مازندران، گیلان، تهران و سمنان می روید. ارس J. oxycedrus در منطقه زیارت گرگان می روید. ارس، چتنه J. oblonga در شمال غرب ایران در استان های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و اردبیل بین ارتفاعات 1300 تا 2600 متر پراکنده است. مای مرز، ریس، ابهل، لمبیر J. sabina در استان های مازندران، گلستان و سمنان در ارتفاعات 2000 تا 2800 متر پراکنده است و در آذربایجان در منطقه ارسباران در ارتفاعات 1200 تا 1300 متر دیده می شود. ارس، اردوج J. excelsa در میان گونه های تیره سرو بیشترین پراکنش را در ایران دارد. در منطقه ایران و تورانی در رشته کوه های البرز و زاگرس و در بین ارتفاعات 2000 تا 2700 متر بر روی تشکیلات آهکی ایجاد جوامع ارسستان می کند. اردوج J. foetidissima در منطقه حفاظت شده ارسباران دیده می شود. جریان ترشح رزین بیشتر در فصول گرم است و در صورتی که رزین توسط انسان یا زنبور عسل جمع آوری نشود روی گیاه خشک می شود. منافذ رزینی پشت برگ های فلسی در روزهای گرم رزین بیشتر ترشح می کنند و در صورت جمع آوری توسط زنبور جریان ترشح رزین ادامه می یابد. در صورتی که زنبور از رزین مترشحه جمع آوری نکند به تدریج اسانس ها و الکل های فرار موجود در آن تبخیر می شود و ماده جامد باقی مانده که شفاف و شکننده است در سطح منفذ به جای می ماند که کمابیش مانع ترشح بیشتر آن می گردد. در صورتی که رزین خشک شده در سطح منفذ برداشته شود ترشح رزین از سر گرفته می شود. در صورت حضور کلنی های زنبور عسل در کنار این گیاهان می توان در سطح برگ ترشح مدوام رزین ایجاد کرد و با برخورداری از جریان ترشح رزین در مدت زمان طولانی، اقدام به تولید حجم زیادی بره موم با ارزش کرد.