از توشتر ودایی تا مرداس شاهنامه

توجه بسیار دانشمندان به شخصیت و نام مرداس، علیرغم ناچیز بودن ذکری که از او در شاهنامه رفته، مدیون اهمیت پسرش ضحاک در اساطیر ایرانی است. نبود نام و نشان او در متون اوستایی و تشویش صورت های نگارشی آن به خط پهلوی در متون فارسی میانه و کثرت بیش از حد گونه های مضبوط آن در متون اسلامی و همسانی نوشتاری و احتمالا آوایی صورت مضبوط در شاهنامه با نام خاص عربی مرداس مسائلی هستند که این شخصیت و نامش را در ابهام فرو برده اند. با این همه، وجود اطلاعات بسیار در وداها از ایزد توشتر، پدر ویشوه روپه که معادل ضحاک ایرانی است، می تواند تا حدی خلا اطلاعات ما از این شخصیت را مرتفع سازد. با بازخوانی اطلاعات مرتبط با این شخصیت در متون ودایی و مداقه درصورت های نام او در متون فارسی میانه و متون عهد اسلامی می توان تصویری بهتر از او به دست آورد و خطاهای گذشته درباره نام او را تصحیح کرد.
تازه های تحقیق
آنچه از مجموع اطلاعات بالا برمی آید این است که مرداس، پدر ضحاک، بخشی از ویژگی های ایزد ودایی توشتر، پدر ویشوه روپه، را که به اتفاق آراء دانشمندان معادل ودایی ضحاک ایرانی است بر دوش می کشد. این شخصیت، بر خلاف نظر غالب پیشین که او را حاصل تجسد صفتی از صفات پسرش ضحاک می دانست، حاصل میراث مشترکی است که در آن هیولای سه سر هندوایرانی پدری از جنس خدایان داشته است، خدایی که در ردیف بزرگ ترین خدایان ودایی است و حتی پدر برخی از آنان نیز هست. هر چند در متون اوستایی نامی و نشانی از او نیست، در متون فارسی میانه با نامی که نزدیک و نه همسان با صفت ایزد خورشید و برز یزد است و بازتاب دهنده یکی از صفات ویژه توشتر ودایی است نامیده شده است. تفاوت بارز صورت نوشتاری این نام با گونه نوشتاری صفت دو ایزد اخیر الذکر از سویی مانع خلط آن با این صفت شده و از سویی نشان دهنده اصالت و دیرپایی آن است؛ اصالتی که جز از طریق استقصاء در متون ودایی و سرچشمه های مشترک فرهنگ ایرانیان و هندیان قابل درک نمی تواند بود.
چنانکه از نوشته های ایرانی از دوره باستان تا عهد اسلامی برمی آید، این ایزد مشترک هندوایرانی در ایران بر خلاف هند از اقبال چندانی برخوردار نشد و تنها رد پایش به عنوان پدر اژدهای سه سر، سه پوزه و شش چشم پدیدار شد و احتمالا در مواردی برخی خویشکاری هایی را که در اساطیر باستانی مشترک اختصاصا بدو تعلق داشت به سایر شخصیت های اساطیری– همانند کاوه آهنگر- واگذار کرد. این مهجوری و متروکی در اواخر دوره ای که زبان فارسی میانه رواج داشت باعث ایجاد صورت های گوناگونی از نام این شخصیت شد و در متون دوره اسلامی نیز که بسیاری از اسامی شناخته شده و نامی اساطیری دچار تصحیف و تحریف شدند چنان دو اسبه در این راه تاخت که حاصل آن ایجاد حدود پانزده صورت تصحیف شده در این متون است. در نهایت یکی از پیشروترین صورت ها به خودی خود یا تحت تاثیر نام خاص عربی مرداس به گونه ای درآمد که در اغلب نسخ معتبر شاهنامه ثبت شده است.