بررسی اثرات خشکسالی بر ساختار اقتصاد روستایی (مطالعه موردی: دهستان گلاب شهرستان کاشان)

سالی که میزان بارش آن کمتر از میانگین دراز مدت بارش در منطقه باشد، خشکسالی اتفاق می افتد. پژوهش حاضر به دنبال بررسی تاثیر بحران خشکسالی بر ساختار اقتصادی روستایی است. منطقه مورد مطالعه در شهرستان کاشان ، دهستان گلاب که در اقلیم خشک واقع شده و حیات آن منابع آب سطحی و به ویژه زیرزمینی منطقه وابسته است که با بروز خشکسالی در سالهای اخیر به شدت با مشکل کم آبی مواجه شده است. تحقیق حاضر با توجه به معضلات ناشی از خشکسالی در منطقه انجام گرفته و به دنبال آن است که در مرحله اول با توجه به همه جوانب به ویژه قدمت کشاورزی در منطقه امکان استمرار و توسعه کشاورزی با روش های مناسب در شرایط کم آبی و خشکسالی را بررسی نموده و در مرحله بعد راه کارهایی را جهت کاهش اثرات این پدیده بر اقتصاد و کیفیت زندگی روستاییان به منظور رسیدن به معیشت پایدار در منطقه ارائه می کند.
مبانی نظری: بر اساس گزارش استانداری استان اصفهان خشکسالی در شهرستان کاشان وارد هفتمین سال خود شده است بر این اساس میزان آبدهی قنات ها و چشمه های این شهرستان 4807 لیتر در ثانیه رسیده است این رقم در سال زراعی 1391 به 2676 لیتر در ثانیه کاهش یافته است. همچنین میزان آبدهی قنوات و چشمه ها در این شهرستان بیش از 44 درصد کاهش داشته است. کاهش بارندگی ها و پراکندگی نامناسب بارندگی در فصول زراعی سال از دلایل عمده برای بوجود آمدن این خشکسالی های اخیر می توان عنوان کرد. براثر این خشکسالی ها بیش از 624 هکتار باغ های شهرستان خشک و یک هزار و 176 هکتار نیز محصول تولید نکرده و یا با کاهش تولید 80 درصد مواجه بوده اند. افزون بر این به علت خشکسالی سال زراعی 92 – 91 بیش از دو هزار و 72 هکتار از زمین های زراعی کشاورزی شهرستان کشت نشده اند. بحران خشکسالی در منطقه از سال 1384 آغاز گردیده و هرچه به جلو پیش رفته شدت و خسارات ناشی از آن بر منطقه به ویژه نواحی روستایی بیشتر شده طوری که ساکنین نواحی روستایی برای تامین آب شرب خود دچار مشکل جدی شده اند . بر اساس نقشه ی بارش طی دوره ی 1385-1391 و وضعیت خشکسالی طی سالهای(1392-1391) شهرستان می توان روند پدیده خشکسالی را بررسی کرد . وضعیت بارش در شهرستان کاشان ، به میزان115-147 میلیمتر را نشان می دهد این حاکی از کاهش میزان بارشها در این دوره می باشد که این وضعیت به خودی خود بر روستاهای شهرستان کاشان از جمله بخش برزک تاثیر بسیار زیادی در عرصه اقتصادی به ویژه کشاورزی روستا گذاشته است.نقشه خشکسالی نیز این وضعیت را به خوبی نشان می دهد طوری که محدوده مورد نظر با کاهش 20-45 درصدی از بارش نرمالمواجه است و دارای وضعیت خشکسالی متوسط می باشد.
روش شناسی: هدف پژوهش حاضر کاربردی و با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی انجام شده، همچنین جمع آوری داده ها به شکل اسنادی و میدانی(پرسشنامه) صورت گرفته جامعه آماری شامل 317 پرسشنامه که به تصادفی در دو بخش اثرات خشکسالی بر ساختار اقتصادی نواحی روستایی منطقه و راه کارهای مقابله و کاهش اثرات خشکسالی بر کشاورزی محدوده تکمیل گردیده .روایی آن از طریق صوری و مصاحبه با کارشناسان و ضریب پایایی عوامل اقتصادی(31 گویه) از طریق آلفای کرونباخ این میزان(794/0) به دست آمده است. تحلیل داده ها بر مبنای تکنیک تحلیل عاملی به عنوان روشی تحلیل چند متغیره بهره گرفته شده تا هم داده ها کاهش یابد و متغیر های مربوطه پالایش شوند و هم مولفه های زیربنایی معنی داری در این زمینه به دست آید. مجموعه تحلیل عاملی انجام شده دارای یافته ها و نتایج به شرح زیر می باشد. بر اساس یافته های حاصله مقدار KMO برای اثرات خشکسالی بر ساختار اقتصادی برابر با 634/0 است و مقدار ویژه بارتلت آن 52/71 که در سطح معنی داری بیش از 99 درصد قرار دارد(جدول 1) و از مناسب بودن مجموعه مورد نظر برای تحلیل عاملی حکایت می کند. تحلیل عاملی، اثرات خشکسالی بر ساختار اقتصادی به استخراج5 عامل انجامیده است که عامل های استخراج شده همراه با مقدار ویژه و درصد واریانس آنها ارائه شده است، همین طور از شاخص SPI برای نشان دادن وضعیت خشکسالی منطقه استفاده گردیده .شاخص SPI که بر اساس احتمال بارندگی در زمان (هفته، ماه، سال) بنا شده است و در برنامه ریزی خشکسالی کاربرد دارد. این شاخص پیش آگاهی های لازم در مورد خشکسالی را می دهد شاخص SPI نشان دهنده وضعیت خشکسالی می باشد ،برای بیان کمی خشکسالی از شاخص های خشکسالی استفاده می شود. با استفاده از این شاخص ها اطلاعات لازم درباره آغاز ، خاتمه و شدت خشکسالی در مقیاسهای زمانی و مکانی مختلف فراهم می آید.
در واقع خشکسالی به عنوان یک بحران ملی در نوع خود پدیده ای پیچیده و بغرنج است و به مثابه یک موقعیت بحران زا ، مدیریت و مقابله موثر در راستای کاهش اثرات مربوطه نیازمند رویکردی جامع هم از بعد شناسایی زمینه ها و ریشه یابی علل آسیب پذیری و هم از بعد طرح و پیگیری سازو کارهای سازنده در فرآیند مدیریت زیست محیطی این بحران در پرتو یک رویکرد جامع نگر در تمامی ابعاد است. نتیجه گیری یافته های حاصله در پژوهش حاضر در ارتباط با بررسی اثرات خشکسالی بر ساختا اقتصادی نواحی روستایی را تبیین می کند بر این اساس می توان بیان داشت اثرات متعددی از این پدیده متوجه جنبه های مختلف زندگی ساکنین روستایی باالخص شرایط و وضعیت اقتصادی آنها است .این اثرات در بررسی های انجام شده که از بین آنها عامل درآمد و سرمایه با درصد واریانس 452/54 بیشترین تاثیر را بر خشکسالی منطقه دارد. بی تردید پژوهش و برنامه ریزی در فرآیند مقابله و کاهش اثرات خشکسالی فقط با شناخت علل و اثرات خشکسالی پایان نمی یابد، بلکه پس از شناخت زنجیره علت - اثر در بحران خشکسالی در ابعاد مختلف نوبت به چاره اندیشی جهت ریشه کنی یا کاهش تاثیرگذاری علل مزبور و کاهش حدت و شدت اثرات و پیامدهای حاصله می رسد. این مهم از طریق راه کارها و تکنیکهایی جهت مقابله و کاهش این اثرات و انسجام بخشی به آنها در یک برنامه ی راهبردی – عملیاتی با هدف ظرفیت سازی و توانمند سازی در افق های زمانی بلند مدت ، میان مدت و کوتاه مدت در فرآیندهای مختلف جریان پدیده خشکسالی درسیر چرخه ای پیش آگاهی ، آماده سازی،مقابله و کنترل ، احیا و بهبود به خصوص در جوامع روستایی به عنوان جوامعی بسیار آسیب پذیردر برابر بحرانهای مختلف طبیعی به ویژه خشکسالی ، به انجام می رسد . بررسی راه کارها و تکنیک های مقابله و کاهش اثرات خشکسالی در این پژوهش به 3 مولفه مدیریت منابع آب و آبیاری، مدیریت و ظرفیت سازی نهادی و تکنیکهای موثر در کاهش تاثیرات خشکسالی انجامیده که هریک از این مولفه ها می توانند محور یک برنامه کار و طرح عملیاتی برای کاهش تاثیرات خشکسالی به خصوص در بخش اقتصادی و کشاورزی در جوامع روستایی محسوب شوند که از بین آنها نیز مولفه ی مدیریت منابع آب و آبیاری با درصد واریانس 113/27 می تواند به عنوان مهمترین راه کار مدیریتی به منظور کاهش اثرات بحران خشکسالی در منطقه مورد استفاده ی برنامه ریزان و دستگاه های مربوطه قرار گیرد.