عرفان از غایت الهی تا غایات اومانیستی و دهری

عرفان در مفهوم حقیقی آن، بدان جهت که از سنخ سلوک و پیمودن است، غایت مند بوده و نیل به هدفی متعالی را مد نظر دارد. در اندیشه عرفان های توحیدباور و خدامحور، انسان حلقه فرجامین زنجیره هستی نیست، بلکه این زنجیره پس از او سیر تکاملی دارد و در اوج کمال به ذات باری تعالی ختم می شود. براین پایه، عرفان های مبتنی بر ادیان یک فصل مشترک غایی دارند که عبارت از رهایی از بند وابستگی های مادی، شناخت خدا و وصول به حقیقت است. اما در سازمان اندیشه و سلوک عرفان های کهن بشری که مبنای توحیدی ندارند، غایت نیز الهی توحیدی نیست و طریق سلوک به خدا منتهی نمی شود؛ افزون بر این، جنبه باطن گرایانه و و تلاش برای رهایی از قید مادیات، آن گونه که در عرفان هایی کهن بشری وجود دارد، در تعالیم و سلوک آن ها دیده نمی شود. عرفان های جدید به جهت اتکا بر عقلانیت سکولار و سازماندهی براساس مقتضیات دنیای مدرن مادی گرا، حرکت به سمت تعالی معنوی و کمال حقیقی را مد نظر قرار نمی دهند. بلکه، اگر حرکتی هم باشد از سنخ حرکت دوری و چرخشی است که در عمل به درجا زدن منجر می شود. برخی نیز کاملا ایستا بوده و غایت ویژه ای ندارند.