پردازش ضمایر فاعلی آشکار و ناملفوظ در فارسی

این مقاله به چگونگی پردازش ضمایر آشکار و ناملفوظ توسط گویشوران فارسی می پردازد. فرضیه های گوناگونی برای تفسیر این ضمایر مطرح است و هر کدام پیش بینی ویژهای برای گزینش مرجع دارند. یکی از این فرضیه ها «فرضیه جایگاه مرجع» است که پیش بینی می کند پردازشگر برای ضمیر ناملفوظ مرجعی را که در جایگاه مخصص صرفی می باشد و برای ضمیر آشکار مرجعی را که در جایگاهی پایین تر از مخصص صرفی است ترجیح می دهد. فرضیه دیگر «اصل تاخر» است که پیش بینی می کند پردازشگر به محض مواجهه با ضمیر به دنبال مرجع آن است و اولین مرجعی که با آن هماهنگی دارد را انتخاب می کند. جهت بررسی نحوه پردازش این ضمایر توسط گویشوران فارسی، جملاتی که دارای یک بند پایه و یک بند وابسته بودند تهیه گردید. بند وابسته در این جملات، که شامل ضمیر آشکار یا ناملفوظ بود، یا در اول جمله (پس مرجع)، یا در آخر جمله (پیش مرجع)، و یا پس از فاعل جمله پایه (بین دو مرجع) قرار داشت. آزمودنی ها هر جمله را به همراه سه تصویر می دیدند و بر اساس تفسیرشان از ضمیر تصویر مورد نظرشان را انتخاب می کردند. نتایج حاکی از آن بود که پیش بینی «فرضیه جایگاه مرجع» در مورد ضمایر پیش مرجع اعم از اینکه ضمیر آشکار و یا ناملفوظ باشد صحیح بود ولی در مورد ضمایر پس مرجع پیش بینی ها فقط در مورد ضمیر آشکار صدق می کرد. بر اساس این نتایج، به نظر می آید این فرضیه ها باید به گونه ای اصلاح شوند که بین جملات نشاندار و بی نشان تمایز قایل شوند.