برهان تمانع؛ برهانی استوار در راستای توحید خالقی و ربوبی

یکی از وجوه عقلی متعدد که اندیشمندان اسلامی در راه اثبات توحید از آن بهره برده اند برهان تمانع است. برهانی که با الهام از آیات شریفه قرآن به ویژه آیه شریفه لو کان فیهما آلهه إلا الله لفسدتا مطرح شده و با تقریرهای گوناگونی ارائه شده است. در این نوشتار پیشینه، حوزه کاربرد، مبانی و تقریرهای مختلف برهان و اشکالات مطرح شده بر این تقریرها بررسی شده و توحید در خالقیت و ربوبیت اعم از ربوبیت تکوینی و تشریعی با آن اثیات میشود. بر این نکته تاکید شده که برهان تمانع به صورت اختلاف و ناسازگاری آلهه متعدده اختصاص نداشته، فرض توافق آلهه متعدده در خلق و تدبیر را نیز شامل می شود از این رو برهان را بر اساس تعدد قدرت ها و تعدد اراده های متوافق و تمانع اراده ها تبیین نموده ایم. تالی فاسدهای منتج از این برهان که به خاطر پرهیز از این لوازم فاسده توحید اثبات می شود، در برخی از تقریرها عدم تکون عالم و در برخی از تقریرها بی نظمی و ناهماهنگی بین موجودات عالم است. در بخش پایانی مقاله نگاهی مختصر به آیه لو کان فیه ما آلهه الا الله لفسدتا و آیات مشابه آن که منشا قرآنی برهان تمانع است انداخته شده است و از نظریه برهانی بودن استدلال مستفاد از آیات دفاع شده است.